اعجاز قرآن در قانونگذاری

مجید غلامی

اعجاز قرآن‌کریم ابعاد گوناگونی دارد که در طول تاریخ تفسیر، بخشی از آن برجسته‌تر شده است. در قرون نخستین، جنبه بیانی و بلاغی قرآن محور توجه بود، اما با پیشرفت علوم انسانی در دوران معاصر، نوعی بازخوانی نوین از اعجاز قرآنی پدید آمد که بر اعجاز تشریعی تأکید دارد. بررسی نظام قانونگذاری قرآن‌کریم نشان می‌دهد که این کتاب آسمانی، در میان قوانین ارائه شده در جوامع بشری، از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است؛ ویژگی‌هایی چون عدم تناقض، هماهنگی با عقل و فطرت، مطابقت با علم، جامعیت در پوشش ابعاد زندگی انسان، انعطاف‌پذیری در اجرا و عرضه در مدت کوتاه بیست و سه سال توسط پیامبری درس ناخوانده، همگی نشان‌دهنده خارق‌العاده بودن این نظام قانونی هستند. مجموعه این ویژگی‌ها در یک نظام قانونی، پدیده‌ای خارق‌العاده و فراتر از توان بشر است و جلوه‌ای روشن از اعجاز الهی به‌شمار می‌آیند. 
پیشینه نظریه «اعجاز تشریعی» 
اعجاز تشریعی، ریشه‌ای تاریخی دارد و دانشمندانی چون باقلانی اشاراتی به آن داشته‌اند(۱) اما این بُعد از اعجاز بیشتر در دوران معاصر مورد توجه واقع شده است. تأکید بر این وجه از اعجاز نخستین‌بار به صورت منسجم در آثار علامه محمدجواد بلاغی مطرح شد. او در شرایط تاریخی خاص عصر خود، با مقایسه احکام قرآن با قوانین موجود در عهدین، بر این نکته پافشاری کرد که از انسانی درس نخوانده و بزرگ شده در محیطی قبیله ای، صدور چنین نظام حقوقی‌ای جز از راه وحی الهی ممکن نیست.(۲) همزمان رشیدرضا در تفسیر المنار با تأکید بر جامعیت قوانین قرآنی و سازگاری آن با نیازهای هر عصر و جامعه، اعجاز در تشریع را یکی از روشن‌ترین وجوه اعجاز قرآن دانست.(۳) این نظریه سپس در آثار اندیشمندانی چون علامه طباطبایی(۴)، آیت‌الله خویی(۵) آیت‌الله معرفت بررسی شده است.(۶) در میان قرآن‌پژوهان عرب نیز پس از رشیدرضا، زرقانى در معرفى چهارمین وجه اعجاز، به این موضوع پرداخته است.(۷) قرآن‌پژوهان دیگری نیز با تألیف آثاری مستقل، به تبیین ابعاد اعجاز تشریعی قرآن‌کریم همت گمارده‌اند.(۸) 
ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد 
نظام قانونگذاری قرآن‌کریم 
نظام قانون‌گذاری قرآن‌کریم با برخورداری از مجموعه‌ای از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد، جلوه‌ای روشن از اعجاز تشریعی این کتاب آسمانی است. این نظام از چنان انسجام و هماهنگی درونی برخوردار است که هیچ‌گونه تناقضی در میان گستره احکام آن دیده نمی‌شود و مجموعه‌ای منسجم و هماهنگ از قوانین را ارائه می‌دهد. احکام قرآن هماهنگ با فطرت انسانی،(۹) بر پایه تکریم انسان،(۱۰) برابری افراد و تشویق به اخوت و برادری،(۱۱) استوار گردیده است؛ و حتی در سخت‌ترین احکام مانند قصاص،(۱۲) با همراه شدن عدالت با امکان عفو و گذشت، مسیر را از کینه‌توزی و انتقام به سوی تربیت و اصلاح فرد و جامعه هموار می‌سازد. 
از دیگر سو، این احکام با یافته‌های علمی نوین که قرن‌ها پس از نزول قرآن کشف شده‌، مطابقت کامل دارد. (۱۳) قرآن‌کریم با در نظرگرفتن تمام ابعاد وجودی انسان از جمله فردی، اجتماعی، محیطی و به‌ویژه بعد الهی، قوانینی جامع و کامل ارائه کرده است. این نگرش یکپارچه، برخلاف قوانین بشری که پایه‌ریزی آن غالباً تنها براساس ابعاد شخصی، اجتماعی و محیطی انسان است، تضمین‌کننده سعادت واقعی او در تمام عرصه‌های زندگی است. 
افزون بر این، ساختار انعطاف‌پذیر احکام قرآن با قواعدی چون «نفی حرج»،(۱۴) کارآمدی آن را در همه زمان‌ها و مکان‌ها تضمین می‌کند. شگفت انگیزتر آنکه این نظام حقوقی کامل و پیشرفته، در مدت کوتاه بیست و سه سال و در جامعه‌ای کم‌بهره از تمدن، توسط پیامبری درس ناخوانده عرضه شد.(۱۵)
 در حالی که قوانین بشری غالباً پس از قرن‌ها تجربه و آزمون به تکامل نسبی می‌رسند، جمع همزمان این ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد در یک مجموعه قانونی، که در طول قرن‌ها کارآمدی خود را حفظ کرده، از وجوه اعجاز تشریعی و دلیلی متقن بر الهی بودن این کتاب آسمانی محسوب می‌شود. 
بنابراین، وجود برخی قوانین که مشابه قوانین قرآن باشد، خللی به اعجاز تشریعی قرآن وارد نمی‌آورد، زیرا هیچ یک از این قوانین، میان همه ویژگی‌های مذکور به طور کامل جمع نکرده است.‌(۱۶) 
نمونه‌هایی از قوانین مترقی قرآن
قانون قصاص:
قانون قصاص در قرآن، با هدف تأمین امنیت جامعه و حفظ حق حیات تشریع شده است. این قانون با مخاطب قراردادن خردمندان، ضمن تأکید بر تساوی کامل در اجرا، به صورت همزمان راه عفو و دریافت دیه را بازمی گذارد. این رویکرد، برخلاف قوانین جاهلی که مبتنی بر انتقامجویی و تبعیض بود، توازنی بین عدالت و رحمت ایجاد می‌کند. استفاده از واژگانی مانند عفو، برادری، احسان و رحمت در کنار اصطلاح «قصاص»، نشان‌دهنده جهت‌گیری اخلاقی این حکم است. هدف اصلی این قانون، بازدارندگی و ایجاد حیات اجتماعی امن عنوان شده، به‌گونه‌ای که امام سجاد‌(ع) آن را ضامن حیات همه اعضای جامعه می‌داند.(۱۷) این جامعیت نگرش و جمع همزمان جنبه‌های حقوقی و اخلاقی، تمایزی اساسی با قوانین بشری دارد.(۱۸)
حقوق ایتام 
در حوزه حقوق ایتام، قرآن با وضع قوانین دقیق و هشدارهای اخلاقی، تحولی بنیادین ایجاد کرد. این رویکرد جامع- که قانون را با تربیت وجدانی تلفیق می‌کند- در برابر سنت جاهلی عرب که بر استثمار ایتام استوار بود، ایستاد. تأکید قرآن بر «تقوا» به عنوان پشتوانه اجرای قانون، نشان از عمق بینش این تشریع دارد، چراکه قوانین بشری به تنهائی قادر به تضمین عدالت نبوده است.(۱۹) کارآمدی این نظام به حدی بود که با نزول آیات، مسلمانان به جداسازی کامل اموال یتیمان از اموال خود پرداختند، تا آنکه آیات بعدی آنان را از نگرانی در آورده و فرمود: نیازی به این جداسازی نیست، تنها از فساد جلوگیری کنید.(۲۰) 
نتیجه: 
قوانین قرآن‌کریم به واسطه عدم تناقض، هماهنگی کامل با عقل، فطرت و علم، پویایی و جامعیت در پاسخگویی به همه ابعاد زندگی انسان در همه زمان‌ها و مکان‌ها. در بالاترین سطح کمال قرار دارد. این نظام حقوقی در مدت کوتاه بیست وسه سال، در جامعه‌ای فاقد زمینه‌های فرهنگی و حقوقی و از زبان پیامبری درس ناخوانده عرضه شد. جمع همزمان این ویژگی‌ها در یک نظام قانونی، پدیده‌ای خارق‌العاده و فراتر از توان بشر است؛ از این‌رو تشریعات قرآنی، به دلیل برخورداری از این مجموعه ویژگی‌ها، جلوه‌ای روشن از اعجاز الهی به‌شمار می‌آیند. 
منابع برای مطالعه بیشتر 
- وهبه الزحیلی، القرآن الکریم بنیته التشریعیه، دارالفکر المعاصر.
- قره‌داغی، علی، الإعجاز التشریعی فی القرآن والسنه، المکتب الإسلامی للطباعه والنشر, 1980م. 
- بهجت‌پور، عبد‌الکریم، معرفت، حامد، مقاله اعجاز تشریعی قرآن، نشریه تخصصصی علوم قرآن شماره ۸. 
پی نوشت‌ها:
۱. ر.ک: باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، مصر- قاهره، دارالمعارف، ۱۹۹۷م، چاپ پنجم، ص۴۷.   ۲. ر.ک: بلاغی، محمدجواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ایران- قم، بنیاد بعثت، چاپ اول ۱۴۲۰ ق ج۱ ص۱۳.    ۳. ر.ک: رشیدرضا، تفسیر القرآن‌الکریم (المنار)، مصر- قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتب 1990م، ج۱ ص۱۷۱.    ۴. ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، المیزان‌، بیروت- لبنان، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ ش، ج۱ ص۶۰.   ۵. خویی، سید ابوالقاسم، البیان، دارالزهراء، ص۵۸.    ۶. ر.ک: معرفت، محمد‌هادی، التمهید فی علوم القرآن، ایران- قم، مؤسسه التمهید، ۱۴۲۹ ق، چاپ اول، ج۶ صص۲۱۱ تا ۳۳۰.   ۷. ر.ک: زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، انتشارات عیسی البابی چاپ سوم ج۲ ص۳۵۱ ۸. برخی قرآن‌پژوهان که هر یک کتابى مستقلی در تبیین اعجاز تشریعى قرآن‌کریم نگاشته‌اند عبارتند از: وهبه زحیلى در کتاب القرآن‌الکریم بنیته التشریعیه، على احمد بابکر در کتاب الاعجاز التشریعى فى القرآن، اسماعیل ابراهیم در کتاب القرآن و اعجازه التشریعى، قره‌داغى در کتاب الاعجازالتشریعى فى القرآن والسنه.    
۹. روم آیه ۳۰.   ۱۰. اسراء آیه ۷۰.   ۱۱. حجرات آیه ۱۰ و ۱۳.   ۱۲. بقره آیات ۱۷۸ و ۱۷۹.   ۱۳. ر.ک: بهجت‌پور، عبد‌الکریم، معرفت، حامد، مقاله اعجاز تشریعی قرآن، نشریه تخصصصی علوم قرآن شماره ۸ https://is.gd/sVgLae   ۱۴. حج آیه ۷۸.   ۱۵. ر.ک: معرفت، همان، ج۶ ص۲۱۸.  ۱۶. ر.ک: بهجت‌پور، مقاله اعجاز تشریعی قرآن.   ۱۷. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ایران- مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ ق. چاپ اول، ج۲ ص۳۱۹.   ۱۸. ر.ک: بهجت‌پور، مقاله اعجاز تشریعی قرآن.   ۱۹. ر.ک: معرفت، همان، ج۶ ص۲۶۷.   
۲۰. ر.ک: بهجت‌پور، مقاله اعجاز تشریعی قرآن.