مدیریت وضعیت بحرانی آب با عـزم همـگانـی

گالیا ‌توانگر-بخش پایانی

 بررسی وضعیت بارندگی در کشور حاکی از آن است که ارتفاع کل ریزش‌های جوی از ابتدای مهر تا ۲۵ مهر سال آبی جاری معادل ۱.۹ میلیمتر بوده درحالی‌که در دوره‌های مشابه درازمدت ۶.۵ میلیمتر و دوره مشابه سال آبی گذشته ۳.۹ میلیمتر بوده است.
از ابتدای مهرماه تاکنون، میزان بارندگی در ۲۱ استان کشور از جمله تهران، مرکزی، کرمانشاه، خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی، اصفهان، سیستان و بلوچستان، کردستان، همدان، چهارمحال ‌و بختیاری، لرستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، زنجان، یزد، هرمزگان، قم و خراسان جنوبی صفر بوده است. این وضعیت نگرانی‌های جدی را در خصوص تأمین آب کشاورزی و شرب در ماه‌های آینده ایجاد کرده است.
اطلاعات به‌دست ‌آمده نشان می‌دهد که بسیاری از سدهای مهم کشور در وضعیت زیر ۴۰ درصد پرشدگی قرار دارند. این کاهش ذخایر آبی، به‌ویژه در آغاز سال آبی جدید، بیانگر وضعیت وخیم منابع آبی ایران است. در صورت ادامه‌دار شدن کاهش بارش‌ها، تأمین آب موردنیاز برای کشاورزی و مصارف شرب با مشکلات زیادی رو‌به‌رو خواهد شد.
وضعیت سدهای کشور و تهران
تا ۱۷ آبان سال آبی جاری، ورودی آب به سدها یک میلیارد و ۴۸۰ میلیون مترمکعب بوده که در مقایسه با رقم ۲ میلیارد و 
۴۵۰ میلیون مترمکعب مدت مشابه سال گذشته، ۴۰ درصد کاهش داشته است.
خروجی آب از سدها، از ابتدای سال آبی تاکنون، خروجی آب از سدها ۲۶ درصد کمتر شده است.
حجم آب موجود در سدهای کشور 
۱۷ میلیارد و ۱۲۰ میلیون مترمکعب است که نسبت به مدت مشابه سال قبل 
(۲۲ میلیارد و ۹۲۰ میلیون مترمکعب) 
۲۵ درصد کاهش نشان می‌دهد. میزان پرشدگی سدهای کشور در کل ۳۳ درصد است.
سد امیرکبیر با ذخیره ۱۲ میلیون مترمکعب آب و ۶ درصد پرشدگی، 
۸۵ درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل آب ذخیره کرده است. سد لار با ذخیره ۱۳ میلیون مترمکعب آب و تنها یک درصد پرشدگی، ۵۱ درصد کمتر از سال قبل آب دارد.
سد طالقان  ۱۴۷ میلیون مترمکعب آب در خود ذخیره کرده  ۳۵ درصد پرشدگی و ۴۰ درصد با کاهش موجودی مواجه است.
سد لتیان - ماملو  نیز  ۲۵ میلیون مترمکعب آب  موجودی  و تنها ۸ درصد پرشدگی، ۶۰ درصد کاهش را نسبت به سال قبل نشان می‌دهد.
از ابتدای مهر تا ۱۶ آبان سال آبی جاری، ارتفاع بارندگی ۳.۴ میلیمتر بوده است که نسبت به متوسط درازمدت (۱۷.۸ میلیمتر) ۸۱ درصد و نسبت به سال گذشته (۱۹.۵ میلیمتر) ۸۳ درصد کاهش داشته است.
از ۳۱ استان کشور، ۲۰ استان از ابتدای سال آبی جاری تاکنون بارندگی صفر داشته‌اند و مابقی استان‌ها نیز نسبت به متوسط درازمدت کاهش بارندگی را تجربه کرده‌اند.
بارندگی در تهران در سال آبی جاری تاکنون صفر بوده است که نسبت به متوسط درازمدت (۲۶.۲ میلیمتر) و مدت مشابه سال گذشته (۲۲.۴ میلیمتر) کاهش صددرصدی را نشان می‌دهد
ششمین سال خشکسالی متوالی
عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو نیز شرایط را بحرانی توصیف کرده و می‌گوید: «احتمالاً برخی از شب‌ها مجبور شویم که فشار آب را تا حد صفر کاهش دهیم، بنابراین از هموطنان می‌خواهیم که برای اینکه به‌زحمت نیفتند از مخازن و ذخیره‌سازهای آب برای مواقع اضطراری استفاده کند.» 
 عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور هم عنوان کرده که طبق پیش‌بینی‌ها پاییز در ایران خشک است و ما به‌ویژه در تهران نه‌تنها کم‌بارشی بلکه بی‌بارشی داشتیم و مطلقاً روان‌آب‌هایی که باید به ‌صورت متعارف دریافت می‌کردیم؛ را در اختیار نداریم.
وی میزان مصرف فعلی آب در محدوده استان تهران را ۳۳.۵ مترمکعب بر ثانیه اعلام کرده و می‌افزاید: «از این مقدار، حدود 
۱۶ مترمکعب بر ثانیه از منابع زیرزمینی و ۱۷.۵ مترمکعب بر ثانیه از منابع سطحی تأمین می‌شود. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد حدود ۷.۵ مترمکعب بر ثانیه از سد طالقان و نزدیک به ۷ مترمکعب بر ثانیه از ورودی بهنگام سدهای لتیان، ماملو، لار و امیرکبیر تأمین می‌شود و در مجموع، با کمبود حدود ۳ مترمکعب بر ثانیه مواجه هستیم و باید از طریق مدیریت مصرف جبران شود.»
به هر روی ظرفیت ذخایر مخازن سدهای تهران در سال آبی جدید حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب است که در مقایسه با میزان ۴۹۰ میلیون مترمکعبی در سال آبی ۱۴۰۳ حدوداً به نصف رسیده است. وضعیت منابع آبی کشور و به‌ویژه تهران در سال آبی جاری بسیار نگران‌کننده است. کاهش چشمگیر ورودی آب به سدها، حجم ذخایر سدها و میزان بارندگی و همچنین روند برداشت از آب‌های زیرزمینی که وجود خارجی ندارد؛ هشدار جدی برای مدیریت منابع آب و برنامه‌ریزی بلندمدت در این حوزه را حکایت می‌کند. اگرچه در مورد تهران و البرز؛ عدم انتقال آب از طالقان شهر را در مردادماه به اوج بحران می‌رساند، اما اکنون همچنان در وضعیت بی‌ثبات آبی هستیم، انتظار این بود که آبان‌ماه بارندگی رخ دهد، اما این اتفاق نیفتاد و پایتخت با ۲۲۱ میلیون مترمکعب کسری نسبت به مدت مشابه سال قبل وارد ششمین سال خشکسالی متوالی و محتاج آخرین قطره‌های آب سدها شد تا جایی که در صورت عدم بارش مناسب و مدیریت مصرف؛ احتمالاً دی‌ماه مجبور به ورود به فاز جیره‌بندی خواهیم شد؛ این وضعیت نیازمند توجه فوری و اقدامات مؤثر برای جلوگیری از بحران‌های آتی است.
چرا به وضع امروز رسیدیم؟
دکتر نعمت حسنی، رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید عباسپور در یک نشست خبری علاوه ‌بر 
آنکه کاهش متوسط بارش سالانه ایران از 240 میلی‌متر به ۱۸۰ میلی‌متر و افت ۲۵درصدی بارش تا پایان قرن ۲۱ در ایران را عامل مهمی در ازدست رفتن بخش بزرگی از منابع آبی کشور دانسته، مسئله آب را «بحرانی ملی» برای کشور اعلام می‌کند.
این استاد دانشگاه ضمن اشاره به اینکه ایران با قرن خشکی روبه‌رو است، می‌افزاید: «هدر‌دهی منابع آبی کشور در ایجاد این بحران بی‌تأثیر نبوده است.»
وی می‌گوید: «در ابتدای قرن بیست ویکم میزان نزولات جوی کشور حدود ۴۰۰ میلیارد مترمکعب بود که با روند فعلی رو به ‌کاهش است، آن‌هم درحالی‌که مصرف آب شهری و صنعتی کشور حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب و مصرف بخش کشاورزی حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیارد مترمکعب است و بخش قابل‌توجهی از منابع آبی کشور به دلیل شرایط اقلیمی از بین می‌رود. ایران سه نوع اقلیم‌ تر، نیمه‌خشک و خشک دارد. در اقلیم‌‌تر حدود ۳۰ درصد، در نیمه‌خشک ۶۰ درصد و در اقلیم خشک تا ۹۰ درصد تبخیر رخ می‌دهد. از آنجا که دو سوم کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، حدود ۷۰درصد از ۴۰۰ میلیارد مترمکعب نزولات جوی تبخیر می‌شود به این معنا که سالانه حدود ۲۸۰ میلیارد مترمکعب آب از دست می‌رود. این حجم از اتلاف آب، ناشی از نبود برنامه‌ریزی اصولی است. خطای دیگری که در کشور انجام می‌دهیم، استفاده نادرست از منابع آب زیرزمینی است، به‌طوری که با حفر صدها چاه مجاز و غیرمجاز، آب را از سفره‌های زیرزمینی به سطح می‌آوریم و درنهایت باعث تبخیر آن می‌شویم. متأسفانه هدررفت آب به دلیل استفاده از لوله‌های نامناسب در شبکه‌های آب‌رسانی در ایران، از بالاترین نرخ‌های جهان است. بیش از ۴۰درصد آب در برخی استان‌های کشور پیش از رسیدن به مصرف‌کننده از شبکه نشت می‌کند؛ چنان‌که در پایتخت نیز حداقل ۲۵ تا ۲۶درصد از آب، عمدتاً به‌صورت نشت از لوله‌ها هدر می‌رود درحالی‌که این عدد در جهان به دلیل استفاده از لوله‌هایی با جنس مناسب و مقاوم، کمتر از ۴ درصد است. در کشور هزاران چاه مجاز و غیرمجاز وجود دارد و چه‌بسا تعداد چاه‌های غیرمجاز از چاه‌های مجاز نیز بیشتر باشد. این چاه‌ها باعث می‌شوند منابع آب زیرزمینی به سطح زمین بیایند و با روش‌های نادرست کشاورزی تبخیر شوند علاوه‌ بر اینکه حفر بی‌رویه چاه‌ها به خشک‌ شدن رودخانه‌ها دامن زده، چون هر جا تعداد چاه‌ها افزایش‌یافته، به‌مرور جریان‌های سطحی و رودخانه‌های مجاور کاهش ‌یافته و درنهایت خشک شده که خود معضل بزرگی برای کشور است. 
واحد سنجش آب در کشور ما نباید لیتر باشد، بلکه باید قطره باشد، زیرا هر قطره آب برای ایران ارزشمند است. اگر شیری در خانه چکه می‌کند، باید حتی کودکان ما نسبت به آن حساس باشند.»
راهکاری برای تسکین‌ شرایط
اردیبهشت سال ۱۳۹۴ مدیر وقت مصرف شرکت آب‌وفاضلاب استان تهران به ساکنان توصیه کرد که ساختمان‌های دارای بیش از چهارطبقه یا بیشتر از ۱۰ واحد، پمپ آب نصب کنند، چون برای شرکت آب ‌و فاضلاب امکان‌پذیر نیست که در ساختمان‌های بیش از ۴ طبقه یا بیش از ۱۰ واحد، آب را با یک فشار یکسان تأمین کند.
تأکید این مدیر وقت در شرکت آب‌وفاضلاب استان تهران این بود که طبق قوانین، ساختمان‌هایی که بیش از چهارطبقه یا بیشتر هستند، الزاماً باید پمپ آب داشته باشند و علاوه‌بر اینکه پمپ باید بعد از کنتور آب قرار بگیرد، مخزن پمپ باید به‌صورت دوره‌ای بازبینی شود، چون در صورت بی‌توجهی به نگهداری دوره‌ای از مخزن و پمپ، احتمال ایجاد جلبک و رسوب در مخزن و همچنین آلودگی آب وجود خواهد داشت.
حالا بعد از ۱۰ سال به خانه اول برگشته‌ایم درحالی‌که وضع، از مناسب ‌بودن فشار آب برای طبقات بالاتر از طبقات دوم ساختمان‌ها گذشته و بحث تمام ‌شدن ذخایر آبی پایتخت مطرح است. حالا توصیه آبفا به نصب پمپ و مخزن، معنای دیگری دارد و مسئولان آبفای استان تهران این بار می‌گویند شهروندان پمپ نصب کنند تا دچار محدودیت‌های ناشی از افت فشار نشوند. 
تیرماه امسال، این توصیه در قالب یک اطلاعیه رسمی منتشر شد و شرکت آب‌وفاضلاب استان تهران در این اطلاعیه خطاب به ساکنان استان تهران می‌گوید: «خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده، به‌شدت منابع آبی تهران را تحت‌تأثیر قرار داده، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون ذخایر موجود در سدهای تأمین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارد. با تداوم شرایط اقلیمی در ماه‌های گرم پیش‌رو که به‌طور طبیعی ماه‌های خشک و کم‌بارش محسوب می‌شوند، امکان بهره‌برداری مستمر از منابع آبی سدهای تهران به کمترین میزان ممکن خواهد رسید. 
شرکت آبفای استان تهران یکی از راه‌های برون‌رفت از شرایط موجود را اعمال مدیریت فشار شبکه برای توزیع همگن و عادلانه آب می‌داند. برای جبران محدودیت‌های ناشی از افت فشار، به مشترکانی که فاقد مخزن و پمپ و در مجتمع‌های مسکونی چندطبقه ساکن هستند، توصیه می‌شود نسبت به نصب مخزن و بعد از آن پمپ در طبقه همکف یا طبقات زیرزمین اقدام کنند.»