تعهـد و مهـارت دو بال برای نشستن بر سکوی افتخارات
گروه گزارش
رهبر معظم انقلاب در دیدار با دانشآموزان و دانشجویان (۱۰ آبان ۱۴۰۲) بر ضرورت تحلیلگری نسل جوان تأکید کردند. ایشان با اشاره به رویدادهای تاریخی کشور گفتند: «شما باید از اصل انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و رویدادهای گوناگون دهههای گذشته تحلیل داشته باشید. بدانید هر حادثه از کجا شروع شد، چه کسی پشت آن بود و چه نتایجی داشت؛ این یعنی تحلیل؟»
اما چگونه میتوان نسلی تربیت کرد که هم تحلیلگر و باایمان باشد و هم خلاق و فرهنگدوست؟ دانشآموز تراز انقلاب؛ مفهومی نوین در آموزشوپرورش در سالهای اخیر، مفهوم «دانشآموز تراز انقلاب اسلامی» به یکی از اهداف محوری نظام تعلیموتربیت تبدیل شده است. بر اساس اسناد تحولی آموزشوپرورش، این دانشآموز باید دارای ایمان، اعتمادبهنفس، روحیه مسئولیتپذیری و هویت فرهنگی ایرانی- اسلامی باشد.
ویژگیهای کلیدی دانشآموز تراز انقلاب اسلامی
دکتر فاطمه سلیمی، کارشناس برنامهریزی درسی، در این باره توضیح میدهد: «هدف از تربیت دانشآموز تراز انقلاب، ساختن نسلی است که هم تحلیل سیاسی داشته باشد و هم در رفتار اجتماعیاش پایبند به اخلاق و فرهنگ باشد. این دو بعد باید همزمان تقویت شوند.»
کارشناسان آموزشی شش مؤلفه اصلی را برای تربیت نسل آینده و دانشآموز تراز انقلاب اسلامی برمیشمارند. اولین ویژگی، باایمان و متعهد بودن است؛ به این معنا که باورهای دینی در زندگی روزمره نمود پیدا کند و ایمان به رفتار اخلاقی تبدیل شود.
دومین ویژگی، باحیا و خودکنترل است. دانشآموز باید در برابر رفتارهای نادرست اجتماعی بازدارندگی درونی داشته باشد و از خودکنترل نشان دهد.
مبتکر و خلاق بودن، سومین مؤلفه است. دانشآموز تراز انقلاب توانایی حل مسئله و ارائه ایدههای نو برای پیشرفت کشور را دارد.
چهارمین ویژگی، پیشرو و فعال بودن است؛ این دانشآموز خودباوری تاریخی دارد و تمدن ایرانی - اسلامی را مبنای رشد و توسعه میداند.
پنجمین ویژگی، اعتمادبهنفس است؛ دانشآموز از آزمونوخطا نمیهراسد و از ایدههای خود دفاع میکند و ششمین مؤلفه، دفاع از منافع ملی است.
دانشآموز نسبت به جامعه اسلامی و مردم جهان احساس مسئولیت میکند و در مسیر منافع ملی تلاش دارد.
اهمیت فعالیتهای فرهنگی و هنری در مدرسه
محمدرضا حیدری، معاون فرهنگی یکی از دبیرستانهای تهران، در این زمینه میگوید: «اگر این شاخصها در رفتار واقعی دانشآموز نهادینه شود، میتواند فاصله میان شعار و عمل را از بین ببرد. پیوند مدرسه با فرهنگ و هنر یکی از مؤثرترین راهها برای تربیت چنین نسلی، تقویت برنامههای فرهنگی و هنری در مدارس است. هنر، به گفته کارشناسان تعلیموتربیت، ابزار درک، تجربه و بیان ارزشهاست.»
در مدرسه... قم، اجرای گروه سرودهای آیینی و نمایشهای مذهبی موجب افزایش چشمگیر مشارکت و اعتمادبهنفس دانشآموزان شده است.
زهرا معینی، مربی هنر این مدرسه، میگوید: «هنر به دانشآموز کمک میکند خودش را بفهمد، احساساتش را بروز دهد و درعینحال ریشههای فرهنگی خود را بهتر بشناسد.»
فعالیتهایی مانند تئاتر مذهبی، مسابقات ادبی، سرودهای ملی و کارگاههای صنایعدستی از جمله برنامههاییاند که به گفته مسئولان مدارس، هویت جمعی و حس تعلق فرهنگی دانشآموزان را تقویت میکنند. چالشها و راهکارهای تقویت فعالیتهای فرهنگی در مدارس با وجود اهمیت برنامههای فرهنگی در مدارس، اجرای مؤثر آنها با موانعی جدی روبهروست. کمبود بودجه و فضای هنری مناسب، یکی از اصلیترین مشکلاتی است که برنامههای فرهنگی و هنری مدارس را محدود میکند. علاوهبر این، تمرکز بیش از حد بر دروس رسمی و کنکور موجب شده است که فعالیتهای هنری و فرهنگی جایگاه واقعی خود را در نظام آموزشی پیدا نکنند. کمبود مربیان متخصص در حوزه فرهنگ و هنر نیز به این مشکلات دامن زده و کیفیت اجرای برنامهها را کاهش داده است. بیتوجهی برخی خانوادهها به اهمیت فعالیتهای فرهنگی و هنری فرزندان، چالش دیگری است که کارشناسان معتقدند میتواند اثرگذاری برنامهها را محدود کند. کارشناسان آموزشی برای عبور از این موانع راهکارهایی پیشنهاد میکنند. گنجاندن آموزش هنر در برنامه رسمی مدارس و نه صرفاً بهعنوان فعالیت فوقبرنامه، اولین گام محسوب میشود. استفاده از فعالان فرهنگی و هنرمندان بهعنوان مربی مهمان، برگزاری منظم جشنوارههای فرهنگی و بین مدارس، و تقویت مشارکت خانوادهها در برنامههای فرهنگی فرزندان، از دیگر اقدامات پیشنهادی است که میتواند زمینه رشد و تقویت هویت فرهنگی دانشآموزان را فراهم کند. از تربیت شعاری تا تربیت زیسته در عصر جدید که محور آموزش، انسانمحوری و توسعه پایدار است، تربیت دانشآموز تراز انقلاب اسلامی تنها با شعار ممکن نیست. این تربیت نیازمند ترکیب تفکر تحلیلی، ایمان درونی و تجربه فرهنگی عملی است.
دکتر سلیمی دکترای تعلیم و تربیت اسلامی نیز تاکید میکند: «نسلی که فقط حفظیات علمی دارد، در برابر بحرانهای واقعی زندگی ناتوان میشود، اما نسلی که هم علم دارد و هم هویت فرهنگی و اخلاقی، میتواند آینده کشور را بسازد.»
چالشهای سیستمهای آموزشی
یکی از چالشهایی که پیشروی نظام تعلیموتربیت وآموزش و پرورش قرار دارد برنامهریزی و تمرکز بعضی از دانشآموزان صرفاً درباره امور سطحی یا به عبارت بهتر مباحث مربوط به حفظیات و یا تمرکز و اهمیت بیش از اندازه به خود کتاب است و به امور واقعی یا عینی که انسان تجربه میکند و یادگیری و برخورداری از دانش رویارویی با این چالشها لازمه زندگی انسان است. اهمیت کمتری داده شده است که تأکید بعضی از متولیان امر در این باره بیتأثیر نیست و به مرور زمان در آیندهای نهچندان دور میتواند از چالشهای اصلی تعلیموتربیت و نظام آموزشی باشد، دانشآموزانی که صرفاً آموزش یاد گرفته باشند و مفهومی از تربیت ندانند، هرگز نمیتوانند از پس چالشهایی که در سطح جامعه وزندگی بهوجود میآید، بربیایند و خیلی زود دچار سردرگمی و یاس و نومیدی خواهند شد، چون چگونه روبهرو شدن با مشکلات و سختیها و راه عبور از آنها را در دوران حساس کودکی و نوجوانی فرانگرفته و از اینرو نمیتوانند از این مشکلات بهراحتی عبور کنند.
دکتر نسرین امیری، فوقتخصص روانپزشکی کودکونوجوان، عضو هیئتعلمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در این باره میگوید: «توقع میرود در سیستمهای آموزشی علاوهبر محتواهای درسهایی که فرزندانمان یاد میگیرند، مسائل مهمتری مانند رعایت اصول اخلاقی، خلاقیت یا انساندوستی را هم بیاموزند. برای فراگرفتن این آموزشهای بسیار مهم، نوع برخورد معلم بهعنوان آموزشدهنده در سیستم آموزشی یا ناظم و مدیر بهعنوان نظمدهنده بسیار تأثیرگذار خواهد بود.»
نقش عمده سیستمهای آموزشی
سیستم آموزشی در هر کشوری میتواند تأثیر بزرگی در رشد و تکامل روانی و خلاقیتهای افراد جامعه داشته باشد و این خلاقیتها یا تکاملهای روانی باید از همان کودکی و در مدرسه به کودکان آموزش داده شود.
معلمها، مربیها یا حتی مدیران مدارس چگونه میتوانند در این آموزشها مؤثر باشند؟ آنها حداقل میتوانند باعث ایجاد اعتمادبهنفس و رشد لازم فکری و روانی برای یادگیری بیشتر در بچهها شوند. اما متأسفانه خروجی نظام آموزشی در کشور خودمان به ما نشان میدهد اهمیت فراوان به محتوای آموزشی باعث غفلت از آموزشهای غیردرسی که به آنها اشاره کردیم، شده است.
از دکتر نسرین امیری، فوقتخصص روانپزشکی کودک و نوجوان سؤال میکنم: «مگر نباید اصل نظام آموزشی بر پایه آموزش محتوای درسی استوار باشد؟» وی پاسخ میدهد: «اگر بخواهیم بهصراحت صحبت کنیم، نه! درواقع ما میتوانیم محتوای آموزشی و آنچه که از کتابها و درسها میآموزیم را از کتابهای غیردرسی یا منابعی مانند اینترنت هم بیاموزیم، اما اصول اخلاقی یا پرورش خلاقیت، باید از محیطهای آموزشی و اجتماعی مانند مدرسه به کودکان ما آموزش داده شود. پایه نظام آموزشی ما، بر مفروضات استوار شده است. این در حالی است که فرزندان ما باید بهگونهای در مدارس تربیت شوند تا بتوانند از یافتههای خود برای یادگیریهای وسیعتر استفاده کنند. این نوع خاص از تربیت، به فرزندان ما کمک میکند بیشترین تأثیر مثبت فردی و اجتماعی را در جامعه خود یا حتی در جهان داشته باشند.»
در سؤال دیگری میپرسم: «با این حساب مهمترین چالشهایی که میتوانند پیشروی نسل آینده باشد، چیست؟» وی توضیح میدهد: «متأسفانه و با توجه به آنچه که ما میبینیم، نظام آموزشی داخلی روی بچههای ما زخم میگذارد.
یعنی بچهها در این سیستم آموزشی، گاهی بچههایی حسود و با اعتماد بهنفس پایین میشوند. این بچهها، همانهایی هستند که از نظام آموزشی ما میآموزند که یک فرمانبردار بدون قید و شرط باشند. بهعبارت سادهتر، گاهی مفهوم احترام گذاشتن با فرمانبرداری در نظام آموزشی ما اشتباه گرفته میشود.»
چالش افت تحصیلی دانشآموزان
شاید بتوان گفت یکی دلایل آمار بالای افت تحصیلی و ترک تحصیل همین تأکید صرف بر کتاب و محتوای درسی شاید یکی از دلایلی باشد که دانشآموزان نسبت به کتاب ابراز علاقه نشان نمیدهند و آن را صرفاً شب امتحانی و برای قبولی میخوانند، نه برای استفاده از محتوای درسی کتاب.
بر اساس آمارهای رسمی که از سوی آموزشوپرورش و دیگر سازمانهای مربوطه مانند مرکز پژوهشهای مجلس در ایران در سال 1403 منتشر شده است، روند افت تحصیلی در بین دانشآموزان چندین سال است که شدت یافته و در سال 1403 این روند افت بسیار شدیدی یافته است. هرچند افت تحصیلی دانشآموزان در سال تحصیلی 1402-1401 در چند سال اخیر نیز بیسابقه بوده است.
متأسفانه، این روند در سال 1403 نیز کنترل نشده و میانگین معدل برای پایه دهم، یازدهم و دوازدهم 10.5 اعلام شده است که آماری بس تاسف بار و تلخ است.
افت تحصیلی دانشآموزان یکی از مشکلات عمده نظامهای آموزشی است و هر سال مقادیر زیادی از امکانات مالی و آموزشی کشور و نیروهای انسانی برای حل این معضل به کار گرفته میشوند. درواقع افت تحصیلی بدین معناست که عملکرد درسی یک دانشآموز نسبت به دوره قبل خود کاهشیافته که در نتیجه منجر به مردودی یا ترک تحصیل دانشآموز خواهد شد.
افت تحصیلی علاوه بر اینکه خسارتهای مالی زیادی را بهنظام آموزشی کشور و والدین دانشآموزان وارد میکند، باعث آسیبهای روانی بسیاری نیز در بین دانشآموزان و نگرانی والدین شده است. همچنین، طبیعتاً در آینده تحصیلی و شغلی آنان تأثیرات منفی بسیار زیادی دارد.
شاید بتوان گفت: یکی از دلایل بهوجود آمدن این بحران، اهمیت نسبتاً پایین بعضی متولیان به کلاسهای فوقبرنامه دانشآموزان است که با برنامهریزی بلندمدت ممکن است بتوان تا حد زیادی از ادامه این بحران جلوگیری کرد. شرکت در کلاسهای ورزشی، شرکت در کلاس هنرهای دستی، شرکت در کلاسهای کانون پرورشی و موارد مختلفی که میتواند روحیه و اعتماد به نفس دانشآموزان را افزایش دهد.
شور فعالیتهای ورزشی در مدارس
یکی از عواملی که میتواند زمینه مشارکت دانشآموزان در فعالیتهای ورزشی را فراهم کند نگرش دانشآموزان نسبت به درس تربیتبدنی و فعالیتهای ورزشی است. شواهد حاکی از آن است که دانشآموزانی که نگرش مثبتی نسبت به تربیتبدنی و فعالیتهای ورزشی دارند به شرکت در فعالیتهای ورزشی تمایل بیشتری دارند. یکی از راههای مهم توجه به فعالیتهای تربیتبدنی و جسمانی، آگاهی و نگرشسنجی از دانشآموزان است. آگاهی از نگرشهای دانشآموزان با برنامهریزی مناسب و پیشرفت تربیتبدنی در مدارس ارتباط دارد و به مسئولان و برنامهریزان کمک میکند تا بر اساس نگرشها و نیازهای دانشآموزان در بخشهای مناسب توجه لازم را مبذول دارند.
دکتر روناک غفوری، دبیر تربیتبدنی منطقه ۹ تهران تبیین میکند: «حمایت والدین میتواند زمینه مشارکت دانشآموزان در فعالیتهای ورزشی را فراهم آورد. نوجوانانی که از حمایتهای والدین خود برخوردارند، بیشتر در فعالیتهای ورزشی مشارکت دارند. بهعلاوه، آموزش برنامه درسی و افزایش آگاهی والدین از فواید ورزش میتواند زمینه مشارکت بیشتر دانشآموزان را فراهم آورد.»
کمبود دبیران تربیتبدنی متخصص و کارآمد، دایر نبودن کانونهای ورزشی مجاز در سطح مدارس، پایین بودن انگیزه تدریس معلمان تربیتبدنی، کمبود امکانات و تجهیزات و فضای آموزشی، پایینبودن کیفیت برنامههای تربیتبدنی اجرا شده در مدرسه، عدم تمهیدات لازم مدیران نسبت به اجرای درس تربیتبدنی و عدم تناسب تعداد دانشآموزان با امکانات و تجهیزات ورزشی، موانع و محدودیتها بر سر راه مشارکت در فعالیتهای ورزشی هستند.