جهاد کبیر در جنگ اراده‌ها(شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: مراد از اصطلاح قرآنیِ «جهاد کبیر» چیست؟ جایگاه جهاد کبیر در منظومه معنایی «جهاد» چیست؟ آیا «جهاد کبیر» شقّ سومی از جهاد در کنارِ «جهاد اصغر» و «جهاد اکبر» است یا زیرشاخه یکی از آن دو می‌باشد؟ به عبارت دیگر، «جهاد کبیر» چه نسبتی با «جهاد اصغر» و «جهاد اکبر» دارد؟
پاسخ: دو اصطلاحِ «جهاد اصغر» و «جهاد اکبر» از شهرت زیادی برخوردار است اما تعبیر «جهاد کبیر» علی‌رغم اینکه از مفاهیم قرآنی است ولی نیاز به پژوهش و تبیین بیشتری دارد. توجه به نزول دستور به جهاد کبیر در مکه مکرمه که هنوز آیات قتال نازل نشده بود، بیانگر آن است که منظور از جهاد کبیر، جنگ فیزیکی با دشمنان نیست، لذا برخی مفسران جهاد کبیر را به معنای جهاد علمی، فرهنگی و اعتقادی و پاسخگویی به شبهات تفسیر کرده‌اند. دقت در همنشینی «جهاد کبیر» با مفهوم «عدم اطاعت از کفار» در قرآن، ما را به معنای آن رهنمون می‌سازد که جهاد کبیر معنای گسترده‌ای دارد و در میدان جنگ اراده‌ها شکل می‌گیرد و می‌بایست با پافشاری بر اصول و مبانی گفتمانی و فکری خود، در تمام عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، علمی، هنری، فناوری و... از فرهنگ اسلامی در مقابل تهاجم دشمن دفاع کرد.
واژه «جهاد» از جمله اصطلاحاتی است كه در پرتو مفاهيم قرآن کریم نمود پيدا كرد و از لحاظ مفهومی، از دامنه معنایی گسترده‌ای برخوردار گشته که شامل عرصه‌های گوناگون نظامی، اقتصادی، سیاسی، علمی، فرهنگی و... میشود. گرچه امروزه مفهوم متبادر به ذهن از واژه «جهاد»، همان جنگ فیزیکی با دشمن خارجی است ولی با مراجعه به کاربردهای قرآنی این واژه، معلوم میشود که واژه جهاد محدود به مفهوم قتال و درگیری فیزیکی با دشمن نیست، بلکه قتال یکی از مصادیق بارز جهاد در راه خداست.
جهاد اصغر و جهاد اکبر
تعبیر «جهاد کبیر» علی‌رغم اینکه از مفاهیم قرآنی است ولی هنوز ابعاد مختلف آن از قبیل: معناشناسی آن در نظام جامع مفهومی جهاد، مصداق‌یابی آن در نظام نسبت‌سنجی مصادیق جهاد و... نیاز به پژوهش و تبیین بیشتری دارد.
نظر به اینکه «جهاد» از باب مفاعله بوده و این هیئت، دو طرفه و دو سویه بودن آن را بیان می‌کند، جهاد را می‌توان به تناسب طرف مقابل و رقیب (دشمن) به دو سرشاخه اصلی تقسیم کرد؛ یعنی جهاد با دشمن بیرونی که «جهاد اصغر» نام یافته و جهاد با دشمن درونی که با عنوان «جهاد اکبر» از آن یاد میشود. این تقسیم در سخن مشهور پیامبر(ص) کاملا مشهود است؛ آنجا که می‌فرماید: «مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصْغَرَ و بَقِیَ علَیهِمُ الجِهادُ الأکْبَرُ...»(1)؛ آفرین به رزمندگانی که جهاد با دشمن خارجی و کفار و مشرکین را پشت سرگذاشتند و هم‌اکنون خود را برای رویارویی در جهاد اکبر آماده می‌سازند.
طبق این حدیث، پیامبر اکرم(ص) کلیت موضوع جهاد را به دو قسمت جهاد اصغر؛ یعنی جنگ با دشمن خارجی و جهاد اکبر؛ یعنی جهاد و نبرد با دشمن درون، تقسیم می‌کند.
معناشناسی جهاد کبیر
ارائه نظام و ساختار معنایی به یک مفهوم دینی در گستره آموزه‌های اسلامی، بدون در نظر گرفتن مراحل ایجاد، شکل‌گیری و تطور آن مفهوم و نیز کاربردهای آن در کتاب و سنت، میسر نخواهد بود؛ جهاد در بازه زمانی اوایل بعثت با توجه به فضا و شرایط مسلمانان در مکه مکرمه، در معنای استقامت در برابر کافران تبلور داشت تا اینکه پس از هجرت مسلمانان به مدینه منوره و تغییر شرایط و موقعیت اجتماعی آنان، مفهوم جهاد در معنای مقابله نظامی با دشمنان اسلام تجلی یافت.
توجه به فضای نزول آیه شریفه «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ جَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا»(2)؛ (پس، از کافران پیروی مکن (و با الهام از قرآن، با آنان به مقابله بر خیز) و جهادی بزرگ و همه‌جانبه انجام بده)؛ که در مکه مکرمه و قبل از نزول آیات قتال نازل شده است، مانع از تفسیر جهاد کبیر به جهاد نظامی است، لذا گروه قابل توجهی از مفسران، جهاد کبیر را به معنای جهاد علمی، فرهنگی و اعتقادی و پاسخگویی به شبهات تفسیر کرده‌اند نه جنگ مسلحانه.(3)
بر همین اساس، جهاد کبیر که به معنای مقاومت و ایستادگی در برابر زورگویی دشمن است، زیر شاخه جهاد اصغر قرار می‌گیرد.
البته جهاد اصغر به معنای مبارزه با دشمنان بیرونی، انواع متعدد و متنوعی دارد؛ تناسب شرایط پیرامونی و اقتضائات محیطی و میدانی است که نوع آن و نیز سلاح و تجهیزات مناسب آن را مشخص می‌کند. جنگ سخت، جنگ نرم، جنگ ترکیبی و... همه زیرمجموعه جهاد اصغر است ولی هر کدام اقتضائات و الزامات خاص خود را می‌طلبد. بنابراین، امروزه زندگی اجتماعی بشر به دلیل توسعه سطحی و عمقی، اقتضائات و الزامات متنوعی پيدا کرده و دشمنی‌ها و رقابت‌ها در أشکال جدیدی نمایان شده است، بنابراين شکل جهاد نیز متأثر از این شرایط متفاوت خواهد بود که البته اين به معناي تغيير مفهوم و معناي اصلی جهاد نخواهد بود؛ چنان‌که رهبر معظم انقلاب امام خامنه‌ای در این زمینه می‌فرماید: «دفاع همیشه، با آلات قهریّه نیست؛ با مشت نیست، با تفنگ نیست. گاهی دفاع، با فهمیدن است. گاهی دفاع، با زبان است. گاهی دفاع از حقیقت، با حضور در جایی است.»(4)
همنشینی «جهاد کبیر» با مفهوم «عدم اطاعت از کفار»
همنشینی «جهاد کبیر» با مفهوم «عدم اطاعت از کفار» در آیه شریفه «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ جَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا»(5)؛ می‌تواند در دستیابی به معنای جهاد کبیر، نقش اساسی ایفا کند؛ چه مرجع ضمیر «به» در «جاهدهم به» را قرآن کریم بدانیم یا «عدم اطاعت از کافران» و یا احتمال دیگر، در هر صورت، می‌توان گفت اطاعت نکردن مؤمنان از کافران و نفوذناپذیری در برابر کافران و مقاومت و تسلیم ناپذیری اهل ایمان در مقابل دشمنان، همان چیزی است که در قرآن کریم، «جهاد کبیر» نام یافته است. این تبعیت نکردن از دشمن فقط در مسئله نظامی خلاصه نمی‌شود، بلکه در همه عرصه‌های گوناگون حیات اجتماعی یعنی در عرصه‌های فرهنگی، علمی، سیاسی، اقتصادی و... تجلی دارد.
رویکرد توحیدی؛ نقطه کانونی جهاد کبیر
ویژگی مهمی که در صفر تا صد فرآیندهای جهاد کبیر، ضرورت دارد و می‌بایست در قامت رکن اصلی و نقطه کانونی فعالیت‌های حاکم بر فضای جهاد کبیر، حضور داشته باشد، پایبندی بر ارزش‌های توحیدی و اتکاء بر ایمان است.
جهاد از باب مفاعله است و مفهوم آن در موضوعات دو سویه نمود دارد؛ در جهاد اصغر، جبهه ایمان در مقابل جبهه کفر صف‌آرایی می‌کند، چنان‌که در جهاد اکبر نیز قوای الهی با گرایش‌های شیطانی صف‌آرایی می‌کنند.
در جهاد کبیر نیز از دشمنان جامعه اسلامی، با وصف «کافران» یاد شده است؛ یعنی ویژگی برجسته جبهه مقابل ما در جهاد کبیر، کفر آنان است که به آنان انگیزه می‌دهد، نقطه مشترکشان، کفر است که آنان را انسجام بخشیده و دور هم جمع کرده و در مقابل جبهه ایمان صف‌آرایی می‌کنند، و از آنجا که پادزهر کفر، توحید است، پس رمز موفقیت جهادگران در عرصه جهاد کبیر، انگیزه و رویکرد توحیدی است؛ انگیزه توحیدی، هدف توحیدی، محتوای توحیدی، روش توحیدی، آموزه توحیدی، الگوی توحیدی و....
بر اساس این برداشت از آیه که از طریق تحلیل مضمون و مبتنی بر «روش مقابله مفهومی» یا «روش قرینه‌سازی» است، می‌بایست رویکرد توحیدی در همه بخش‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری فرآیند جهاد کبیر حاکم باشد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، دارالكتاب، قم، چاپ سوم، ج 2، ص 320؛ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط- الاسلاميه)- تهران، چاپ چهارم، ج 5، ص 12؛ ابن‌اشعث، محمد بن محمد، (بى‌تا) الجعفريات (الأشعثيات)، تهران، چاپ اول، ص 78.
(2). الفرقان/52.
(3). طبرسى، فضل بن حسن، مجمع‌البيان في تفسير القرآن، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ج 7، ص 273؛ آلوسى، محمود بن عبدالله، روح‌المعاني، دارالكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون، لبنان، بيروت، چاپ اول،ج 10، ص 33؛ طباطبايى، محمدحسين، الميزان، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، بيروت، چاپ دوم، ج 15، ص 228؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دهم، ج 21، صص 398-402 و ج 14، ص 182 و ج 15، ص 122.
(4). امام خامنه‌ای، سید علی، بیانات در دیدار جمعی از بسیجیان، 1376/9/5
(5). الفرقان/52.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی