درمان بد اخـلاقی
بد اخلاقی، در آموزه‌های دینی یکی از ریشه‌دارترین بیماری‌های قلب و روان انسان است که نه تنها سعادت اخروی فرد را به خطر می‌اندازد، بلکه کانون گرم خانواده و روابط اجتماعی او را نیز به چالش می‌کشد.
این صفت ناپسند، دارای علل مختلفی است که شاید برخی وراثتی و تربیتی و شبیه آن باشد. قطعا درمان این بیماری به عنوان جهادی اکبر تلقی می‌شود.
در این نوشتار راهکارهایی مستند به قرآن کریم و ائمه معصومین(ع) و عقل ارائه می‌شود تا گامی برای رفع این رذیله اخلاقی باشد.
گام‌هایی برای درمان بدخُلقی
تفکر در عواقب بد اخلاقی
اولین گام درمان، توجه عمیق به نتایج دنیوی و اخروی بدخلقی است. قرآن کریم هشدار می‌دهد که اخلاق بد، موجب عذاب الهی است.
آثار بد اخلاقی فساد ایمان و فساد عمل و تنهائی و انزوا و عدم آرامش است. اگر کسی در سرانجام بد اخلاقی فکر کند انگیزه لازم برای اصلاح و ترک این خصلت ناپسند را پیدا خواهد کرد و بهتر می‌تواند این موضوع ر
اصلاح کند.
یادآوری و تأسی به سیره معصومین
(الگوبرداری عملی)
بهترین درمان، تأسی عملی به الگوی‌های بی‌نقص بشریت، یعنی پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه معصومین(ع) است. رسول خدا می‌فرمایند: «أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقا؛ نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت، خوش اخلاق‌ترین شماست.»(1)
اگر انسان الگوی خود را اهل بیت قرار بدهد بهتر می‌تواند در مسیر خوش اخلاقی باشد.
مقابله عملی با خشم (عدم اجرای غضب)
بد اخلاقی اغلب از فوران خشم و عدم کنترل آن ناشی می‌شود. درمان در این مرحله، توقف در لحظه غضب است. با این حال، در مقابل کسی که موجب خشم شده، باید عمداً کار نیک انجام داد، هرچند دشوار باشد. مثلا به این تکنیک که از سوی امام صادق(ع) در حدیث معروف عنوان بصری بیان شده توجه کنید که فرمود: « فَمَنْ قالَ لَکَ اِنْ قُلْتَ واحِدَهً سَمِعْتَ عَشْراً فَقُلْ: اِنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ واحِدَهً. وَمَنْ شَتَمَکَ، فَقُلْ لَهُ: اِنْ کُنْتَ صادِقاً فِیما تَقُولُ فَأَسْأَلُ اللَهَ اَنْ یَغْفِرَلِی وَاِنْ کُنْتَ کاذِباً فِیما تَقُولُ فَاللَه اَسْأَلُ اَنْ یَغْفِرَ لَکَ. وَمَنْ وَعَدَکَ بِالْخَنی فَعِدْهُ بِالنَّصِیحَهِ وَالرَّعاءِ؛ اگر کسی به تو گفت که اگر یکی بگویی ده تا می‌شنوی، به او بگو: اگر ده تا بگویی سخنی هم نمی‌شنوی.(عفت کلام داشته باش و از نزاع بپرهیز) اگر کسی به تو دشنامی داد به او بگو: اگر راست می‌گویی از خداوند می‌خواهم مرا ببخشد و اگر دروغ می‌گویی از خداوند می‌خواهم تو را ببخشد.
اگر کسی تو را تهدید به دشنام کرد تو او را به خیر خواهی (نصیحت) و مراعاتش وعده بده.»(2)
وقتی انسان بداند در موقعیت‌های بد اخلاقی و در مواجهه با افراد بد اخلاق و شرور چه بگوید، به اصلاح و حل بداخلاقی کمک بسیاری کرده است.
محاسبه نفس مستمر
یکی از ارکان درمان اخلاقی، «محاسبه نفس» روزانه است؛ بررسی دقیق اعمال و گفتار در طول روز و دیدن میزان موفقیت در کنترل خویش، به اصلاح نفس و خوش اخلاقی کمک می‌کند.
حضرت علی(ع) فرمودند: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِر؛ هر کس محاسبه نفس کند سود کرده و هر کس از محاسبه نفس غافل بشود خسارت‌دیده است.»(3) اگر آخر هر شب به اعمال در طول روز فکر شود و اگر در جایی بدخلقی شده، فوراً توبه شود قطعا مواظبت انسان را در طول روز بیشتر خواهد شد.
توجه به نکات مهم و کاربردی
- هنگام عصبانیت، انسان باید در خود، یک تغییر حالت فیزیکى ایجاد کند؛ مثلاً مقدارى قدم زده و سعى شود در آن لحظات تصمیم نگیرد و اگر آب در دسترس است، مقدارى آب خنک میل کند و دست و صورت خود را با آن شست‌وشو دهد.
- باید توقع از افراد را پایین آورد و از هر کسی توقع کار زشت نداشت تا در مواجهه با بداخلاق‌ها مقابله به مثل نکرد و شوکه نشد.
اگر انسان توقع بداخلاقی و بدرفتاری از دیگران را داشته باشد طبیعتا زود از کوره در نمی‌رود چون خلاف توقعش اتفاقی نیفتاده است.
- ذکر «لا حول و لا قوه الا باللَه» را باید زیاد بر زبان جارى کرد. تکرار ذکر «اعوذ باللَه من الشیطان الرجیم» نیز مفید است.
امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند به برخى از انبیا وحى کرد: اذْکُرْنِی عِنْدَ غَضَبِکَ أَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبِی؛ اى فرزند آدم!
وقتى که غضبناک شدی، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم.»(4)
بنابراین یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش مى کند، موجب آرامش انسان مى شود و در قیامت نیز آثار مثبتى به دنبال دارد.
- با افراد خوش اخلاق، متین، غیرعصبى و خوش مشرب بیشتر رفت و آمد شود و از دوستى و معاشرت با افراد تند مزاج پرهیز شود.
نتیجه:
درمان بداخلاقی، نیازمند یک رویکرد چندوجهی و مجاهدت مستمر است. این مسیر از تفکر عمیق در عواقب دنیوی و اخروی سوء خلق آغاز می‌شود تا انگیزه اصلاح فراهم گردد. مهم‌ترین رکن این جهاد، تأسی عملی به سیره معصومان(ع) است که معیار نزدیکی به خداوند را خوش اخلاقی قرار داده‌اند.
هسته مرکزی درمان، مقابله فعال و لحظه‌ای با خشم است؛ نه با مقابله به مثل، بلکه با اجرای تکنیک‌هایی مانند تغییر حالت فیزیکی و تبدیل دشنام به خیرخواهی.
محاسبه نفس روزانه تضمین می‌کند که این اقدامات به عادت تبدیل شوند و از طریق آن، زشتی‌ها فوراً توبه شوند. همچنین، کاهش توقعات و روی آوردن به اذکار الهی، سدی در برابر شوک‌های عاطفی ایجاد می‌کند.
بنابراین، خوش اخلاقی یک دستاورد پایدار است که با اراده، عمل مستمر و اتصال به مبانی دینی، به دست می‌آید و سعادت حقیقی را به ارمغان
می‌آورد.
برای مطالعه بیشتر
- راه‌های درمان بداخلاقی اثر اصغر علیزاده رودسری.
پی نوشت‌ها:
1. ابن بابویه، محمد بن على، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام- تهران، چاپ: اول، 1378ق، ج 2، ص
38
2. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج 1، ص 226
3. سید رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، قم، چاپ: اول، 1414 ق، ص 506
4. بحارالانوار، همان، ج 72، ص 321
محمد‌هادی خالصی