فلسفه احکام از دیدگاه حضرت فاطمه(س) (2) (پرسش و پاسخ)
پرسش:
حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه معروف خود، چه فلسفه‌هایی را برای احکام نورانی اسلام بیان فرموده‌اند؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: اعتبار سند خطبه، احکام تابع مصالح و مفاسد واقعی است و فلسفه، احکام شامل: 1- نماز وسیله پاکی از کبر است 2- زکات وسیله تزکیه و وسعت روزی است 3- روزه باعث تثبیت اخلاص می‌شود 4- حج برای استواری دین است، پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
5- عدالت موجب برابری قلب‌ها می‌شود
«والعدل تنسیقا للقلوب» خدای متعال عدل و دادگستری را سبب برابری قلب‌ها قرار داده است.(شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 16، ص 210) این جمله و دو جمله بعد مکمل یکدیگرند و به دو رکن عظیم اختلافات جوامع بشری اشاره دارند. ریشه اختلافات در جوامع انسانی بر محور دو موضوع دور می‌زند: 1- نابرابری در توزیع ثروت و موهبت‌های الهی که برای عموم بشر آفریده شده و باید همه از آن به صورت عادلانه بهره‌مند شوند، که این فراز به آن اشاره دارد. 2- اختلاف در عقاید و عدم اقناع در جواب که فراز بعدی به آن اشاره دارد: «و طاعتنا نظاما للامه» اگر این دو مسئله اساسی در جامعه حل شود، اتحاد و یکپارچگی به وجود آمده و جامعه رشد و تکامل واقعی خود را ادامه خواهد داد.
6- اطاعت از امامت سبب وحدت جامعه و دوری از تفرقه است
«و طاعتنا نظاما للامه و امامتنا امانه من الفرقه» خدای متعال اطاعت از ما را، سبب شکل‌گیری نظام امت اسلامی و امامت و رهبری ما را سبب ایمنی از تفرقه و پراکندگی قرار داد.(همان) نظام امت، وحدت و یکپارچگی جامعه در پرتو اطاعت از امامت آن جامعه محقق می‌شود. هر جامعه‌ای باید مرجعیت و قطب فکری و رهبری داشته باشد تا تمام افکار را به خود جذب و خلأ موجود را از این ناحیه برطرف کند، در این صورت زمینه‌ای برای تشتت و اختلافات فکری باقی نمی‌ماند.
7- جهاد مایه عزت اسلام است
«والجهاد عزا للاسلام» پیکار با دشمنان اسلام را مایه عزت و سربلندی اسلام قرار داد. (همان) جهاد از حیث لغوی یعنی پیکار، اما در اصطلاح عبارت است از بذل نفس و جان و مال برای اعتلای کلمه اسلام در برابر کفار و معاندین و برپا داشتن شعائر و آموزه‌های وحیانی، امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: به راستی خدا جهاد را واجب فرمود و آن را بزرگ داشت، و جهاد را یار و یاور خود قرار داد. به خدا سوگند دین و دنیا اصلاح نمی‌پذیرد مگر با جهاد. (وسایل‌الشیعه، ج 11، ص 9، ح 15) آری مسامحه و نادیده گرفتن این فریضه بزرگ موجب شده کشورهای اسلامی و مسلمانان جهان مورد هجوم و تاخت و تاز دشمنان اسلام و استعمارگران و استکبار جهانی و صهیونیست‌های نژادپرست قرار گیرند!
8- صبر موجب اجر و پاداش ویژه مؤمنین است
«والصبر معونه علی استیجاب الاجر» خداوند صبر و استقامت را کمک برای استحقاق اجر و پاداش (مؤمنین) قرار داد.(همان) خداوند می‌فرماید: اگر صبر و استقامت شما همراه با تقوا باشد هرگز کید دشمنان به شما ضرری نمی‌رساند. (آل عمران- 120) امام علی(ع) در توصیف حال مؤمنان امت‌های گذشته می‌فرماید: مؤمنان از طرف فرعون‌های زمان خود در کمال سختی بودند و با نداشتن وسیله، خدای متعال در اثر صبر و استقامت آنان را نجات داد. (نهج‌البلاغه- خطبه 192) صبر و استقامت به طور کلی در سه عرصه خود را نشان می‌دهد: 1- عرصه طاعت و بندگی خدا 2- عرصه مصیبت‌ها و حوادث ناگوار 3- عرصه معصیت و زمینه‌های گناه که خدای متعال در قرآن وعده داده که اگر در این سه عرصه صبر و استقامت داشته باشیم، اجر و پاداش آن در روز قیامت بدون حساب است. (زمر- 10)
9- تشریع امر به معروف برای مصلحت عمومی است
«والامر بالمعروف مصلحه للعامه» امر به معروف را برای مصلحت عمومی قرار داد. (همان) با اینکه نهی از منکر در مصلحت اجتماع مؤثر و بلکه در بازداشتن جامعه از منکرات تقریبا اساس برای معروف است، از این رو فقط به امر به معروف اکتفا نموده ولی هر دو قرین هم می‌باشند. ریشه و عامل بسیاری از فضایل اخلاقی در افراد، رواج فضیلت و ارج نهادن جامعه به آن می‌باشد و کسب آن موجب آبرو و وجهه‌دار شدن در اجتماع است، پس نقش محیط و تلقی اجتماع در ایجاد انگیزه و واداشتن به خوبی‌ها و بازداشتن از منکرات بسیار مهم است، و بالعکس در محیطی که فساد جو غالب و رایج باشد، قضیه به عکس جواب خواهد داد و فضیلت‌ها مایه عقب‌ماندگی تلقی شده و به حساب زبونی و عقب‌افتادگی گذارده، می‌شود و رذایل و پستی‌ها به اسم زرنگی و جلو بودن و امروزی رفتار کردن و... ترقی و پیشرفت معرفی می‌شود. بر این اساس باید خوبی‌ها را در اجتماع با امر به معروف رواج داد تا جو غالب جامعه به طرف اصلاح برود.