آرزوی مرگ؛ درست یا نادرست؟! (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: بر اساس آیه 23 سوره مریم، حضرت مریم(س) وقتی در شرایط دشواری قرار گرفت، از بیم تهمت ناروای مردم،آرزوی مرگ کرده و گفت: «اى كاش پيش از اين مرده بودم و به كلّى فراموش مىشدم!» آیا آرزوی مرگ، درست است؟ آیا ما مجاز هستیم در مواجهه با مشکلات و شرایط سخت زندگی، از خداوند درخواست مرگ بکنیم؟
پاسخ:حضرت مریم(س) بدون ازدواج و به صورت معجزه، به حضرت عیسی(ع) باردار شد. وی پس از بارداری به مکان دوری رفت و هنگامی که درد زایمان او شروع شد، آرزو کرد که ای کاش قبلاً مرده و کلاً فراموش شده بود: «مریم به عیسی حامله شد و به خاطر او در مکانی دور کناره گرفت. آنگاه درد زاییدن، او را به ناچار به جانب درخت خرما کشانید؛ [در آن حال] گفت:ای کاش پیش از این می‌مردم و یکسره از خاطره‌ها فراموش شده بودم.» (1)
علاوه بر حضرت مریم(س) که در شرایط دشوار آرزوی مرگ کرده است، شخصیت‌های بزرگ دینی دیگری نیز این جمله را به زبان جاری کرده‌اند؛ همچون امیرالمؤمنین(ع) در روز جنگ جمل، حضرت فاطمه(س) هنگام عیادت زنان انصار پس از حوادث ناگوار بعد از رحلت پیامبر(ص)، امام حسین(ع) در روز عاشورا بر بالای پیکر مبارک حضرت علی اکبر، امام سجاد(ع) و... که در هنگام شدت بلا و مصیبت، آرزو کرده‌اند که ای کاش قبلاً مرده بودند. (2)
بهره‌مندی از نعمت زندگی
در فرهنگ دینی، بر بهره‌مندی از نعمت حیات تأکید شده و آرزوی مرگ نکوهش شده است؛ امام صادق(ع) به مردى که آرزوى مرگ مىکرد، فرمود: آرزوى زندگى کن تا اینکه [خدا را] اطاعت کنى و معصیتش نکنى؛ زیرا اگر زنده باشى و اطاعت کنى، برایت بهتر از این است که بمیرى.
امام کاظم(ع) نیز به مردی که آرزوى مرگ مىکرد، فرمود: آیا میان تو و خداوند خویشاوندىاى است که به خاطر آن تو را کمک رساند؟ عرض کرد: خیر. فرمود: آیا خوبى‌هایى که بر بدى‌هایت فزونى داشته باشد، پیش فرستاده‌اى؟ عرض کرد: خیر. فرمود: پس در این صورت تو هلاکت ابدى را آرزو مىکنى!امام علی(ع) فرمود: لَا تَتَمَنَّ الْمَوْتَ إِلَّا بِشَرْطٍ وَثِیق؛ هرگز آرزوى مرگ مكن جز آن كه بدانى از نجات‌يافتگانى. (3)
با بررسی روایاتی که با موضوع «آرزوی مرگ» از پیامبر خدا و ائمه هدی(ع) صادر شده‌اند، این نتیجه به دست می‌آید که نباید تمنّاى مرگ کرد مگر زمانی که انسان به اعمال خودش کاملاً مطمئن باشد؛ چراکه اولاً انسان نمىداند براى خود چه پیش فرستاده است؛ ثانیاً با مرگ، رشته عمل قطع مىشود و انسان باز نمی‌گردد تا بدى‌هایش را جبران [و خدا را راضى] کند؛ ثالثاً هول و هراس قیامت سخت است و این از خوشبختى است که عمر بنده طولانى شود تا خداوند توفیق توبه را روزی‌اش کند.
آرزوی مرگ، بیانگر دشواری وضعیت و شدت درد
گرچه مفسران و قرآن پژوهان تلاش وافری به کار بسته‌اند تا تحلیل روشن و قانع‌کننده‌ای از مسئله آروزی مرگ از جانب حضرت مریم ارائه دهند(4) ولی بهترین راه برای پی بردن به اینکه چرا حضرت آرزوی مرگ کرد، توجه به آیات بعدی و اقداماتی است که خداوند در راستای از بین بردن حزن حضرت مریم انجام داد.(5) حضرت مریم در لحظه‌ای فوق‌العاده دشوار و بی‌سابقه قرار داشت. او دختری باکره و پاکدامن بود که به اعجاز الهی بدون همسر باردار شده بود و اکنون در بیابانی تنها، گرسنه و تشنه، در حال زایمان بود. درد جسمانی زایمان به خودی خود طاقت فرساست، اما آنچه این وضعیت را برای او غیرقابل تحمل می‌کرد، درد روحی و اجتماعی بود. او می‌دانست که پس از بازگشت به قومش، با اتهامات سنگین و قضاوت‌های بی‌رحمانه مواجه خواهد شد. مطابق این آیات، حضرت از مردم خجالت می‌کشید و نمی‌دانست که در جواب آنان که چگونه بدون ازدواج بچه‌دار شدی چه بگوید؛ به همین دلیل، به مکان دوری رفت و وقتی به نخل خشکیده‌ای رسید و درد زایمان شروع شد، خودش را تک و تنها و بی‌آب و غذا دید و چون تجربه وضع حمل نداشت و نمی‌دانست در این وضعیت و درحالی که تنهاست چه باید بکند، ترس به گرسنگی، تشنگی و غربت و تنهائی‌ای که احساس می‌کرد، اضافه شد و همه این امور دست به دست هم دادند تا آرزو کند که ای کاش قبلاً مرده و فراموش شده بود. گوینده این جمله می‌خواهد بگوید به استیصال و درماندگی کامل رسیدم؛ به گونه‌ای که ترجیح می‌دهم قبلاً مرده بودم، اما وضعیت کنونی را تجربه نمی‌کردم؛ ولی لزوماً بدین معنا نیست که گوینده این جمله واقعاً از خدا بخواهد بمیرد و زنده نباشد. شبیه این تعبیر در زبان فارسی و همچنین در سایر زبان‌ها زیاد است. برای نمونه تعابیری همچون «کاش زمین دهان باز می‌کرد و مرا فرو می‌برد»، «جانم به لبم رسید»،«دنیا بر سرم خراب شد»، «روحم از تنم پر کشید»، «پوست از سرم کندی»، «خون به پا کردی» و... همگی مبالغه‌آمیز هستند و هدفشان تأکید بر شدت یک احساس یا وضعیت است و معنای حقیقی هیچ کدام اراده نشده است.
بنابراین، این جمله حضرت را نباید به معنای ناامیدی از رحمت الهی یا اعتراض به تقدیر خداوند دانست، بلکه کنایه از شدت رنج و درد است؛ نه اینکه حضرت واقعاً از خدا درخواست مرگ کرده باشد. حتی اگر فرض کنیم که حضرت واقعاً از خداوند درخواست مرگ کرده است نیز عیبی متوجه ایشان نمی‌شود؛ چراکه مطابق روایات آرزوی مرگ برای افرادی که به اعمال خود مطمئن هستند، مانعی ندارد.
جمع‌بندی و نتیجه:
سخن حضرت مریم(س) مبنی بر آرزوی مرگ را نباید به معنای ناامیدی از رحمت الهی یا اعتراض به تقدیر خداوند تفسیر کرد، زیرا حضرت مریم اطلاع داشت که آن وضعیت دشوار با اراده الهی ایجاد شده است. این سخن بیانگر شدت رنج و درد طاقت فرسای ایشان است؛ نه اینکه ایشان واقعاً از خداوند درخواست مرگ کرده باشند. حتی اگر فرض کنیم که ایشان حقیقتاً آرزوی مرگ کرده، این امر عیبی را متوجه ایشان نمی‌کند؛ چراکه بر اساس روایات، آرزوی مرگ برای افرادی که از اعمال خود اطمینان دارند و به سرانجام کارشان واقفند،همچون ائمه معصومین مانعی ندارد.
پی نوشت‌ها:
1-مریم، آیه‌های 22 و 23. 2-فخر رازی، محمد، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق، ج21، ص 526؛ حائرى طهرانى، على، تفسیر مقتنیات الدرر، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1338 ش، ج7، ص 18؛ سبزاوری، محمد، الجدید فى تفسیر القرآن المجید، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1406 ق، ج4، ص 383. 3-سید رضی، محمد، نهج‌البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق، ص 459؛ ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دار الحدیث، 1389 ش، ج 11، صص 120-123. 4-طبرانی، احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن، دار الکتاب الثقافی، چاپ اول، 2008 م، ج4، ص 205؛ جصاص، احمد بن على، احکام القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1405 ق، ج5، ص 46؛ ابن شهرآشوب، محمد، متشابه القرآن و مختلفه، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول، 1369 ش، ج1، ص 256؛ ابن جزى، محمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت، شرکه دار الأرقم بن أبی الأرقم، چاپ اول، 1416 ق، ج1، صص 479؛ 424؛ فخر رازی، محمد، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق، ج21، ص 526؛ حائرى طهرانى، على، تفسیر مقتنیات الدرر، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1338 ش؛ قرطبى، محمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364 ق، ج11، ص 92. 5-مریم، آیه‌های 24- 26.
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی