نقش پنهان و منفی «نیروی عادت» در رفتار انسـان‌ها

در ميان نيروهاى حاكم بر وجود انسان شايد هيچ نيرويى به اندازه عادت، قوى نيست. انسان بسيارى از كارها را به حكم نيروى عقل و چون عقلش درك مى‏كند انجام مى‏دهد. برخى كارها را به حكم نيروى مذهب و چون دينش به او دستور داده انجام مى‏دهد. برخى كارهاى ديگر را به حكم عادت و تقليد جامعه (عادت اجتماعى يا فردى) انجام مى‏دهد.
اول خود انسان نمى‏تواند قبول كند [كه در برخى كارها تابع عادت است.] خيال مى‏كند كه فقط تابع عقل و تابع مذهب است، مى‏گويد من از عقلم و از دينم پيروى مى‏كنم اما وقتى كه انسان روحيه مردم را بشكافد مى‏بيند آنچه كه حكومت بيشترى بر روحيه مردم دارد عادات است. آن‏وقت عادات، عقل انسان را هم تحت تأثير قرار مى‏دهد، يعنى عقلش را براى توجيه عادتش به‌کار می‌گیرد.    من اين را دقيقاً تجربه كرده‌ام. اگر يك امر مذهبى براى مردم عادت شده باشد، چنانچه انسان صد تا دليل قاطع از نصّ قرآن و صدها حديث مسلّم براى مردم بياورد، بگويد قرآن اين را مى‏گويد، امام جعفر صادق اين را مى‏گويد، امام باقر اين را مى‏گويد، همه ائمه اين را گفته‌اند، اين هم كلماتشان، برو بگرد، اگر غير اين تو چيزى پيدا كردى! قبول نمى‏كند. نمى‏گويد كه من قرآن يا حديث را قبول ندارم ولى كوشش مى‏كند اينها را بگونه‌اى توجيه و تأويل‏ كند. قرآن هم روى اين قضيه خيلى تكيه دارد. قرآن در توجيه مذهب شرك هميشه روى مسئله عادت و تقليد از گذشتگان و نياكان [تأكيد دارد.] من در قرآن كاوش و مطالعه كردم، ديدم يكى از آن مسائلى كه همه پيامبران با آن روبرو بوده‏ اند عادات و تقليدات است.
 مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى؛ ج ‏15 ؛ صص946-945