کد خبر: ۳۱۴۹۹۷
تاریخ انتشار : ۳۱ تير ۱۴۰۴ - ۲۰:۳۲

علت ایستادگی تاریخی ملت ایران پیوند «ایران» و «تشیّع» است

حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی و فرمانده کل قوا در سومین پیام تلویزیونی در پی تهاجم رژیم صهیونی با تبریک به ملّت بزرگ ایران برای پیروزی در این نبرد تأکید کردند: رژیم صهیونی با آن همه هیاهو، با آن همه ادّعا، در زیر ضربات جمهوری اسلامی تقریباً از پا درآمد و له شد. فکر اینکه چنین ضرباتی از سوی جمهوری اسلامی ممکن است بر رژیم وارد بشود، در ذهن آنها و مخیّله‌ آنها خطور نمی‌کرد و اتّفاق افتاد. خدا را سپاس می‌گزاریم که به نیروهای مسلّح ما کمک کرد، توانستند از دفاع چندلایه‌ پیشرفته‌ آنها عبور کنند و بسیاری از مناطق شهری و نظامی آنها را زیر فشار موشک‌های خودشان و با تهاجم قویّ سلاح پیشرفته‌ خودشان با خاک یکسان کنند! این یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی است.
به همین منظور رسانه دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی (KHAMENEI.IR) 
در گفت‌و‌گوی تفصیلی با موسی حقانی، رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، به بررسی کنش تاریخی ایرانیان در برابر بحران‌ها پرداخته است.

 نقطه‌ قوّت ایرانیان در همین ملّت بودن است
 ما یک ملّتیم؛ شاید بشود گفت که آن نقطه‌ قوّت ما در همین ملّت بودن‌مان است. شما در خیلی از این کشورهای بزرگ یا کوچک منطقه ‌این پدیده را نمی‌بینید. «ملّت» به این معنی که یک بخشی از جامعه‌ انسانی در یک‌جا سکونت داشته باشند، سرزمین داشته باشند و از جهت جمعیّت هم جمعیّت قابل توجّهی داشته باشند؛ یا اینکه آرمان‌های مشترک داشته باشند، زبان مشترک داشته باشند، دین مشترک داشته باشند. این مؤلّفه‌ها در ملّت ایران وجود دارد و از همه مهم‌تر این است که اگر بخواهیم به همان مؤلّفه‌ اوّل بپردازیم، می‌بینیم که این ملّت هفت هزار سال در این سرزمین زندگی کرده‌اند! این، یک ظرفیّت‌ها و یک ویژگی‌هایی به این‌ ملّت داده، مضافاً این‌که این هفت هزار سال زندگی یک زندگی آرامی نبوده است.
این منطقه، از لحاظ ژئوپلیتیک و از جهت راهبردی، منطقه‌ بسیار مهمّی است. ما در قلب زمین واقع شده‌ایم و بسیاری از تحوّلات بزرگ دنیا و اساساً شکل‌گیری تمدّن‌ها در این منطقه رخ داده که کشور ما یکی از نقاط کانونی شکل‌گیری تمدّن بشری است. اوّلین نشانه‌های زندگی تمدّنی بشر در این منطقه شکل گرفته و ایرانی‌ها در ساختن آن نقش اساسی و جدّی دارند.
همچنین، این کشور نقشی اساسی در ساختن فرهنگ این منطقه دارد. الان اغلب اندیشمندان کشورهای منطقه- از ترکیه که تکیه بر سابقه‌ امپراتوری عثمانی دارد تا بسیاری از کشورهای دیگر که برخی از جهت قدمت سابقه ندارند، برخی هم سابقه دارند- همه اعتراف دارند که ایرانی‌ها از همه جهت جزو سازندگان این منطقه هستند؛ از جهت فرهنگ و ساختار سیاسی و زبان و فرهنگ غذایی و سبک زندگی و... شما می‌بینید که الان اندیشمندان ترک اعتراف می‌کنند و می‌گویند که ما اساساً اسلام را از ایرانی‌ها گرفتیم؛ پذیرش اسلام نه‌تنها خود ایرانی‌ها را وارد یک مرحله‌ جدید کرد، بلکه سایر ملل را هم ارتقا داد. زبان فارسی زبانی است که در سراسر این منطقه رواج داشت؛ در بعضی از مناطق زبان اوّل است، در بعضی از مناطق زبان دوّم است و این با تمام زوایای زندگی مردم این منطقه- مخصوصاً کشورهایی که با ما همسایگی نزدیک دارند و در دوره‌هایی بخشی از ایران محسوب می‌شدند- مرتبط است.
ببینید! این ملّت بودن، قدمت حضور ما در این منطقه و نقش‌آفرینی ما در ساختن این منطقه و دست‌وپنجه نرم کردن با حوادثی که ملّت ایران در این چند هزار سال با آن روبه‌رو بوده، باعث شد که به این اصل مهم پی ببرد که اگر پای سرزمین و آرمان‌های خودش نَایستد، توسّط دشمنانش در این منطقه‌ مهم و حسّاس از بین خواهد رفت. بنابراین، ما در مقاطع مختلف می‌بینیم که وقتی ایران مورد هجوم قرار می‌گیرد، مردم ما پای دفاع از کشورشان می‌ایستند و صحنه را خالی نمی‌کنند؛ حتّی مواردی داریم- که حالا من بعداً که بخواهم مثال بزنم، خدمتتان عرض می‌کنم- که حاکمیّت‌ها در این تقابل کم می‌آورند، ولی ملّت همچنان می‌ایستد و ایستادگی می‌کند.
از جهت فرهنگی، ما ایرانی‌ها حتّی از قبل از اسلام یک آرمان مشترک حول توحید داشتیم و آن آرمان مشترک ما یعنی عدالت بود؛ به همین جهت، ایرانی‌ها همواره به دنبال عدالت بودند و سعی داشتند به این گوهر دسترسی پیدا کنند. اینکه ایرانی‌ها اسلام را با آغوش باز پذیرفتند، یکی از دلایلش همان ندای عدالت‌بخش و عدالت‌آفرین اسلام بود که ایرانی‌ها به آن پاسخ دادند و به سلام اسلام پاسخ مثبت دادند.
این علاقه‌ به وحدانیّت و توحید و اخلاق‌گرایی که در تاریخ ایران سراغ داریم، باعث شد که ما شاهد یک دوره‌ شکوفایی از جهت جهان‌داری در کشورمان و در این سرزمین باشیم. ملّت ایران ملّتی است که خودش در دوره‌هایی جهان‌داری کرده؛ یعنی حدّاقل یکی از قدرت‌های بزرگ جهانی بوده است. این ملّت از جهت درک و فهم بایسته‌های حفظ و نگهداری سرزمین خودش و حفظ و نگهداری تمامیّت وجودی خودش، با ملّت‌هایی که این سابقه را ندارند بسیار تفاوت دارد. واقعاً تراز ملّت ایران در صیانت از سرزمین خودشان، در صیانت از باورهای خودشان، در رشد و ارتقای باورهای خودشان، در بین ملل جهان بی‌نظیر است.
بحث من مربوط به قبل از اسلام است، امّا بعداً وارد دوران اسلامی هم می‌شویم؛ مثلاً دوره‌ صفویّه یک مقطع درخشان در سیر تاریخی ملّت ایران است. ما ملّت کارآزموده‌ای هستیم و در منطقه‌ای زندگی می‌کنیم که در قلب زمین واقع شده و از قدیم، قدرت‌های بزرگ به این سرزمین طمع داشته‌اند. دو هزار سال است که هیچ نسلی از ایرانی‌ها نبوده که یکی دو جنگ را یا مستقیم یا غیر‌مستقیم تجربه نکرده باشد. این را هم به آن ظرفیّت تمدّنی و تاب‌آوری اضافه کنید. وقتی در منطقه‌ای زندگی می‌کنید که هم از جهت جغرافیایی نقاط قوّت دارد و هم نقاط ضعفی مثل کم‌آبی تاریخی و تهدیدهای نظامی وجود دارد، پدران ما و گذشتگان ما در مقابله با این پدیده‌ها- چه طبیعی و چه ناشی از جنگ‌ها و توسعه‌طلبی‌های قدرت‌های بزرگ در مقاطع مختلف- درطی سال‌ها کارآزموده شده‌اند؛ در این صورت، ملّت ایران به طور طبیعی وقتی با پدیده‌ای مانند جنگ و هجوم به کشورش مواجه می‌شود، دست‌وپایش را گم نمی‌کند؛ ضمن اینکه می‌داند قدرت‌هایی در طول تاریخ به این سرزمین طمع داشته‌اند و اگر ذرّه‌ای سستی می‌کرد، این سرزمین از دست می‌رفت.
با ورود اسلام به ایران، ایرانی‌ها در برابر سپاهیان مسلمان بر‌اساس شکست نظامی تسلیم نشدند؛ از نظر قدرت و برتری مادّی هم هیچ توازنی بین قدرت ایران و اعراب مسلمانی که به ایران حمله کردند وجود نداشت. ایرانی‌ها قلباً اسلام را پذیرفتند. در آن دوران که عصر انحطاط ساسانیان بود، مردم ایران منتظر تحوّل بودند؛ امّا در این تحوّل، انسجام خودشان را حفظ کردند و تمام ظرفیّت‌های تمدّنی خود را در خدمت اسلام قرار دادند که باعث شکل‌گیری تمدّن اسلامی شد.
پس این ملّت نه‌تنها دست‌وپایش را گم نکرد، بلکه اغلب مردم انتخاب کردند و ظرفیّت‌های خود را در اختیار دین جدیدی گذاشتند که خواسته‌های آن‌ها از جمله توحید و عدالت را بیان می‌کرد. وقتی هم با کج‌روی‌هایی مانند خلفای اموی و عبّاسی مواجه شدند، ایرانی‌ها به اصیل‌ترین لایه‌ اسلام یعنی مکتب اهل‌بیت و مذهب تشیّع رجوع کردند. به همین دلیل، تشیّع در ایران ریشه دواند و از بعد ورود اسلام به ایران، یکی از مؤلّفه‌هایی که به هویّت ملّی و هویّت تاریخی ما اضافه شد، اسلام و در گام بعد تشیّع بود. این آرمان مشترک، به‌ویژه بعد از شکل‌گیری دولت صفوی که استقلال ایران را دوباره اعاده کرد، باعث شد ایران به عنوان یک واحد سیاسی احیا و ظرفیّت‌های تمدّنی‌اش به‌سرعت بازسازی شود. بنابراین، ما در طول چند هزار سال سابقه‌ تاریخی، شاهد تداوم تاریخی ملت ایران و عناصر هویتی آن هستیم. تداومی که گسستی ندارد. این تداوم، ملّت را سرپا نگه داشته است و هر‌گاه با پدیده‌ای جدید مانند اسلام مواجه شده، تلاش کرده آن ظرفیّت تمدّنی خود را با ظرفیّت جدید انطباق دهد و ظرفیت جدیدی مانند تمدّن اسلامی را شکل دهد. تمدّن اسلامی بدون ایران و ایرانی و سابقه‌ تمدّنی آن شکل نمی‌گرفت، چون در سرزمین‌های اعراب چنین ظرفیّتی وجود نداشت.
از بعد صفویّه، اتّفاق مهمّی رخ داد که دلیل اصلی تاب‌آوری و ایستادگی ایران در پانصد سال اخیر است: اتّحاد دیانت و سیاست در قالب اتّحاد ایرانیّت و تشیّع. با روی ‌کارآمدن صفویه و رسمیت‌یافتن تشیّع در ایران رابطه‌ای بین ایرانیّت - یعنی سرزمینی که در آن زندگی می‌کنیم- با آن ظرفیّت تمدّنی و تشیّع که از قرون دوّم و سوّم در ایران ریشه دوانده بود شکل گرفت. در دولت صفوی، این رابطه به تحوّل جدیدی درمسیر تکامل هویّت ملّی منجر شد؛ همان‌طور که گفتم، ایرانی‌ها به اصیل‌ترین لایه‌ اسلام، یعنی رکن «عدالت» و «ولایت»، رجوع کردند؛ «ولایت» به معنای پذیرش سرپرستی معصوم یا کسی که از سوی معصوم اذن دارد. این تحوّل جدّی در ایران به وجود آمد و تداوم تاریخی ملّت را در قالب اتّحاد دیانت و سیاست و احیای هویّت ملّی ایران تثبیت کرد. لذا رابطه‌ای ایجاد شد که ما از آن به ‌عنوان رابطه‌ «ظرف و مظروف» یاد می‌کنیم؛ ایران شد ظرف، و مظروف آن شد تشیّع. رابطه ناگسستنی ظرف و مظروف یا ایران و تشیّع در طول چند قرن به‌قدری درهم تنیده شد که آسیب واردشدن به هرکدام از این ظرفیت‌ها منجربه نابودی دیگری می‌شد. این تداوم ارتباط تشیّع و ایرانیت درطی چند قرن باعث شد که غیر ایرانیان، نام ایران و رسم تشیّع را مترادف یک‌دیگر دانسته و به‌ واسطه اکثریت شیعه و رسمیت مذهب تشیّع در ایران نام ایران مترادف با تشیّع و عنوان شیعه مترادف با ایران و ایرانی شود.
باید یادآوری کنم که قبل از ظهور صفویّه، کشور ایران در آستانه‌ فروپاشی بود و شرایط ملوک‌الطّوایفی و تعدّد مذاهب در کشور باعث شده بود هر بخشی تحت نفوذ یکی از این گروه‌ها باشد. اگر قراقویونلوها شیعه بودند، آق‌قویونلوها اهل‌سنّت محسوب می‌شدند؛ همچنین، آل جلایر، آل مظفّر و طوایفی مانند این‌ها. بنابراین، می‌شود گفت که ایران بین آل‌های مختلف تقسیم شده بود. اگر آن تحوّل صورت نمی‌گرفت و هوش تمدّنی ایرانی‌ها وارد عمل نمی‌شد تا این چندپارگی و شرایط ملوک‌الطّوایفی را به انسجام ملّی و سرزمینی تبدیل کند، امروز نمی‌توانستیم شاهد ایران یکپارچه‌ای باشیم که داریم در آن زندگی می‌کنیم.
 ایرانی‌ها فهمیدند که اگر ایران تضعیف شود 
تشیّع و اسلام هم تضعیف خواهد شد
این رابطه‌ ظرف و مظروف که در ایران بین ملّیّت ما و تشیّع شکل گرفته، رمز ماندگاری ایران در پانصد سال اخیر و به‌ویژه در دویست سال اخیر است. علی‌رغم اینکه شاهد حاکمیّت‌هایی بودیم که یا توان ایستادگی در برابر بیگانگان را نداشتند یا مثل پهلوی‌ها اساساً دست‌نشانده‌ آن‌ها بودند، امّا مردم در دفاع از کشور و ایستادگی در برابر تهاجمات مختلف- که فقط نظامی نبود بلکه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی هم بود- مقاومت کردند. این مقاومت به پیوند ایرانیّت و تشیّع و آن رابطه‌ ظرف و مظروف برمی‌گردد. ایرانی‌ها فهمیدند که اگر ایران تضعیف شود، تشیّع و اسلام هم تضعیف خواهد شد. ما این را فقط از منظر فرقه‌ای و مذهبی نگاه نمی‌کنیم، بلکه بخشی از جهان اسلام هستیم و رسالت خودمان می‌دانیم که از آموزه‌هایی که ازسوی خداوند، پیامبرگرامی وائمّه‌ معصومین برای هرمسلمانی تکلیف آوراست، از سرزمین‌های اسلامی و مستضعفان حمایت کنیم و در مقابل ظلم دشمنان اسلام بِایستیم. این موضوع فراتر از مؤلّفه‌های صرفاً مذهبی است.
اگر این آموزه‌های دینی و فرهنگ متعالی اسلامی- ایرانی گسترش یابد، در دیگر نقاط جهان هم می‌توان شاهد چنین همراهی‌هایی بود. مثلاً در هند، عشق به سیّدالشّهداء و اهل‌بیت حتّی در بین غیر‌مسلمانان و هندوها هم به صورت بارزی دیده می‌شود. این نشانه‌ پختگی تمدّنی‌ای است که از ایران به آسیا، آفریقا و بخشی از اروپا منتقل شده و ان‌شاءالله این پیوند بتواند مرزهای غیر‌واقعی را بردارد و رشد و تعالی انسانی را در جهان به ارمغان آورد.
در دوره صفوی، با همین آموزه‌ها توانستیم از ایران دفاع کنیم. دشمنان ما هم به اهمیت این ارتباط ظرف و مظروف واقف بودند به همین جهت سلطان عثمانی در جنگ با صفوی‌ها برای پایان نزاع دو شرط گذاشت: اوّل کنار گذاشتن نام ایران و دوّم کنار گذاشتن رسم تشیّع! امّا ایرانی‌ها نه اسم ایران را کنار گذاشتند، نه رسم تشیّع را؛ و با گذشت زمان، این ارتباط بین نام ایران و تشیّع عمیق‌تر شد. هر حکومتی در چند قرن اخیر این رابطه را ‌فهمید و تقویت کرد، هم ایران را پایدارتر می‌کردند و هم خودشان را؛ امّا هر حکومتی که این پیوند را درک نکرد، هم به ایران لطمه زد و هم خود چندان پایدار نماند. 
مثلاً نادرشاه افشار در ابتدا توانست انسجامی ایجاد کند و بخش‌هایی از سرزمین از دست رفته را بازپس گیرد، امّا در ادامه به تشیّع و عشق به اهل‌بیت بی‌توجّهی کرد و تشیّع را از رسمیّت انداخت؛ همین اشتباه باعث شد که پایه‌های مشروعیّت او فرو بریزد و پس از کشته شدنش، حکومت افشاریّه نتوانست پایدار بماند. همین خطاها را رضاشاه و پهلوی‌ها هم تکرار کردند؛ آن‌ها به دروغ ادعا می‌کردند با تأکید صرف بر ملّی‌گرایی و کنار‌گذاشتن این پیوند می‌توانند قدرت ایران را احیا کنند، در‌حالی‌که این تصوّر اشتباه بود و آنها در پشت پرده باستان‌گرایی در صدد ریشه‌کن کردن اسلام در ایران بودند.
 این مؤلّفه‌های شیعی توانست به نادرشاه این قدرت را بدهد که ایران را پس بگیرد
با توجّه به سابقه‌ تمدّنی و ظرفیت آموزه‌های مکتب اهل‌بیت و تجربه‌ دوران صفوی و دوران پس از انقلاب اسلامی می‌توان نتیجه گرفت قدرت ایران فقط با تداوم و تقویت پیوند بین ایرانیّت و تشیّع احیا می‌شود و ایران می‌تواند به سمت ایجاد تمدّن نوین اسلامی حرکت کند. بازگشت به دوران قبل از اسلام، بدون توجّه به تجربه‌ گران‌بهای بعد از اسلام که متعلّق به مردم ایران است- همان‌طور که تجربه‌ قبل از اسلام هم متعلّق به این ملّت متمدّن است- امکان‌پذیر نیست و این‌ها از هم جداشدنی نیستند. منتها متأسّفانه جریان باستان‌گرا و جریان نژادپرست که در دوره‌ قاجار شکل گرفت و توسّط روشنفکران ضدّ دینی آن دوره گسترش یافت و در دوره‌ پهلوی در قالب یک حکومت ادامه پیدا کرد، این ظرفیّت را کاملاً نادیده گرفت؛ یعنی این‌ها تلاش کردند هزار و دویست، سیصد سال ظرفیّتی را که اسلام به این کشور داده و مردم ما با تمام تار و پودشان به آن پیوند خورده‌اند، از این ملّت سلب و به‌جای آن به یک باستان‌گرایی موهوم و تقطیع‌شده‌ای از هفت هزار سال سابقه‌ تمدّنی ایران تمسّک کنند تا بتوانند اساساً پایه‌ای برای مشروعیّت خودشان ایجاد بکنند! خب، این هم در دوره‌ پهلوی با شکست مواجه شد.
بعد از سقوط اصفهان در دوره‌ صفوی، آن چیزی که ایران را نگه داشت- چون کشور سقوط کرده بود دیگر- همین مؤلّفه‌های شیعی بود که عرض کردم. این مؤلّفه‌های شیعی توانست به نادرشاه این قدرت را بدهد که ایران را پس بگیرد؛ یعنی بخش‌هایی که از سوی عثمانی‌ها و روس‌ها اشغال شده بود.