«ذبح عظیم» و تطبیق آن بر امام حسین(ع)(شبهه ها و پاسخ ها)

شبهه: گفته می‌شود منظور از «ذبح عظیم‌» در آیه 107 سوره صافات: «وَفَدَینَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» امام حسین‌(ع) است؛ مگر مقام امام از حضرت اسماعیل پایین‌تر بوده که جایگزین ذبح حضرت اسماعیل شود؟
پاسخ: ذبح قربانی به‌ عنوان یکی از مناسک آیین حج، یادگاری از زمان حضرت ابراهیم‌(ع) است. در برخی روایات تصریح‌شده که سنت قربانی ‌کردن حیواناتی مانند گوسفند، گاو و شتر، در مقابل قربانی ‌نشدن حضرت اسماعیل‌(ع) توسط پدر بزرگوارشان بوده که با این عبارت بیان‌ شده است: فَکُلُّ مَا یُذْبَحُ بِمِنًى فَهُوَ فِدْیَهٌ لِإِسْمَاعِیلَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَه؛ تا روز قیامت هر‌چه در سرزمین مِنا سر بریده شود، همه قربانى اسماعیل به‌شمار می‌آید.‌(1)
مراد از «ذبح عظیم» در قرآن 
در قرآن‌کریم به جریان ذبح حضرت اسماعیل‌(ع) و اینکه خداوند، قوچی را جایگزین ذبح او کرده با این عبارت بیان‌ شده است: وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ؛‌(2) ‌و ما اسماعیل را در برابر قربانی بزرگی [از ذبح شدن] رهانیدیم.
در میان آیات قرآن‌کریم، وصف «عظیم» در چند مورد خاص به‌کار رفته است، مانند توصیف خداوند: «رَبِّکُمْ عَظیم»‌(3) یا در وصف قیامت:«نَبَأٌ عَظیم»‌(4) و «إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْءٌ عَظِیمٌ»‌(5) همچنین برای عرش خداوند: «الْعَرْشِ الْعَظیم»(6) و یا در توصیف اخلاق نیک پیامبر اسلام‌(صلی‌الله علیه و آله‌):«خُلُقٍ عَظیم»‌(7). بر این اساس، برخی بر این باورند که استفاده از واژه عظیم باید در سطح موارد یاد شده باشد و نمی‌تواند وصفی برای یک گوسفند باشد که برای قربانی شدن، جایگزین حضرت اسماعیل شده است. در این راستا، برخی به روایات استناد کرده و معتقدند که مراد از ذبح عظیم در این آیه، امام حسین‌(ع) است که مقام بالاتری نسبت به حضرت اسماعیل دارد و به‌کار بردن این واژه در توصیف ایشان، تناسب بیشتری خواهد داشت.
الف) بررسی سند و متن روایت
کاوش و تلاش صورت گرفته نشان می‌دهد که تمام نظرات مفسران و محدثان درباره مفهوم و مصداق ذبح عظیم و تطبیق آن بر امام حسین‌(ع) به یک روایت در کتاب خصال شیخ صدوق باز‌می‌گردد. شیخ صدوق این روایت را با سند از امام رضا‌(ع) گزارش کرده است که متن سند آن به این شرح است: «فضل‌ پور شاذان گفته است: از امام على بن موسی‌الرضا‌(ع) شنیدم که مى‌گفتند: زمانی که خداوند به جناب ابراهیم‌(ع) دستور داد به ‌جای فرزندش اسماعیل، گوسفند را ذبح کند، ابراهیم آرزو ‌کرد که ای‌ کاش اسماعیل را به دست خود براى خدا قربانى مى‌کرد و در عوض گوسفند را نمى‌کشت تا مستحق بزرگ‌ترین درجه‌هاى پاداش‌گیرندگان شود. خداى بزرگ به او وحى کرد: اى ابراهیم‌، بهترین مخلوق نزد تو کیست‌؟ گفت: خدایا، مخلوقى نیافریدى که نزد من از حبیبت، محمد‌(صلی‌الله علیه و آله) گرامى‌تر باشد. سپس پرسید: تو خود را بیشتر دوست دارى یا او را؟ گفت او را و نیز فرزند او را از فرزند خود، بیشتر دوست دارم. سپس به ابراهیم فرمود: کشته شدن فرزند وى به ستم به دست دشمنانش بیشتر دل تو را مى‌سوزاند یا کشته شدن فرزندت اسماعیل به دست خودت در راه بندگى من‌؟ عرض کرد: اینکه فرزند او به دست دشمنانش کشته شود بیشتر دل مرا مى‌سوزاند. خداوند فرمود: اى ابراهیم، گروهى مى‌پندارند که از پیروان محمدند اما فرزندش حسین را به ستم چون گوسفند سر می‌برند و به همین خاطر مستحق عذاب مى‌گردند. ابراهیم از این گفتار ناله کرد و دلش سوخت و بسیار ‌گریست. سپس خداوند متعال فرمود: اى ابراهیم دلسوزی و‌گریه تو بر حسین را فداى سوختن دل تو بر فرزندت اسماعیل گرداندم اگر او را به دست خویش سر مى‌بریدى. به همین علت بالاترین درجات پاداش‌گیرندگان را براى تو قراردادم. [امام رضا فرمودند]: و این است مقصود از آیه شریفه که خدا می‌فرماید: «‌ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم.»(8) از آنجا که این روایت از وجود نازنین امام رضا‌(ع) صادر شده، شیخ صدوق آن را در کتاب عیون اخبار‌الرضا‌(9) نیز گزارش کرده است. لازم به ذکر است که سند این روایت که شامل سه راوی می‌شود، صحیح بوده و این راویان از بزرگان و مشاهیر شیعه و از اصحاب مورد اعتماد هستند. پس از شیخ صدوق، این روایت مورد توجه نویسندگان تفاسیر روایی قرار گرفت و در تفاسیری مانند نورالثقلین‌(10)، کنزالدقائق(11)، البرهان‌(12) در تفسیر آیه 107 سوره صافات گزارش ‌شده است.
ب) تحلیل محتوای روایت
در ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که منظور روایت این نیست که خداوند امام حسین‌(ع) را فدایی حضرت اسماعیل قرار داده و این تصور صحیح نیست؛ چگونه کسی که جایگاه بالاتری دارد، برای کسی که در مقام پایین‌تر است، فدا شود؟! با دقت در متن روایت می‌توان مراد روایت را به دست آورد، البته لازم است این مقدمه را در نظر داشت که اگر حضرت ابراهیم‌(ع) موفق می‌شد امتحان الهی را به ‌طور کامل اجرا کند و فرزندش را سر ببرد‌، قطعاً پاداش و مقامات غیرقابل ‌توصیفی در انتظار او بود. زمانی که حضرت، خود را از این جایگاه محروم دید، در دلش چنین آرزو کرد که ای ‌کاش فرزندش را سر بریده بود تا موفقیت را تکمیل می‌کرد. در ادامه روایت، خداوند برای آرام کردن جناب ابراهیم‌، جریان شهادت جانسوز امام حسین‌(ع) را برای او بازگو می‌کند که سبب ناراحتی و‌ گریه شدید او برای این حادثه می‌شود.
امام رضا‌(ع) می‌فرمایند که در این هنگام خداوند این‌گریه و غمناکی را به ‌عنوان جایگزین ذبح حضرت اسماعیل‌(ع) قرارداد و به جناب ابراهیم‌(ع) بشارت داد که در مقابل این ‌گریه تو، ثواب و مقامی که قرار بود در ذبح فرزندت، نصیبت شود را به دست آوردی! بر همین اساس، از فعل ماضی «فدیناه» استفاده‌ شده که گزارش از کاری است که اتفاق افتاده است در حالی ‌که شهادت امام حسین‌(ع) هنوز واقع نشده بود. به ‌عبارت‌ دیگر قربانی کردن اسماعیل، ذبح عظیمی بود که صورت نگرفت، اما وقتی حضرت ابراهیم برای جریان امام حسین‌(ع) غمگین شد و‌گریه کرد، خداوند ثواب و مقام «ذبح عظیم» را به ایشان داد. بنابراین، در این روایت، سخنی از جایگزین شدن ذبح امام حسین‌(ع) به‌ جای ذبح حضرت اسماعیل به میان نیامده است، بلکه ‌گریه بر این ذبح عظیم یعنی امام حسین‌(ع)، به قدری بااهمیت دانسته شده که برای حضرت ابراهیم‌(ع)، به‌ عنوان جایگزین سر بریدن فرزندش محاسبه شده است. البته این مسئله نیز باید مورد توجه باشد که ظاهر آیه، جایگزینی قوچ و قربانی بزرگی است که حضرت ابراهیم‌(ع) مأمور شد آن را به‌ جای فرزندش ذبح کند و قطعاً جناب خلیل‌الله، از این مأموریت جدید، تخطی نمی‌کرد و ناراحتی او، مسئله‌ای عاطفی و قلبی بود که در دل او گذشت. به ‌هر حال، برای پیامبری در سطح حضرت ابراهیم‌(ع) دستور به ذبح کردن و یا نکردن فرزندش یکسان است و هر‌آنچه را از خداوند دستور بگیرد، بدون درنگ انجام می‌دهد. این همان معنای ظاهری آیه است، اما روایت می‌تواند یک معنای تأویلی یا بطنی آیه باشد که در سیطره علم معصومان‌(ع) است و امام رضا‌(ع) بخشی از آن را بیان فرموده‌اند.
نتیجه:
در تفسیر آیه «وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» روایتی از امام رضا‌(ع) صادر شده که منظور و مقصود از جایگزینِ ذبح حضرت اسماعیل را بیان می‌کند. بر‌اساس این روایت، هنگامی‌که حضرت ابراهیم‌(ع) از ذبح فرزندش بازداشته شد، شوق بر انجام چنین تکلیف دشواری او را غمگین کرد. خداوند برای تسلای او، جریان شهادت امام حسین‌(ع) را برای او بیان کرد که موجب ناراحتی بسیار و ‌گریه شدید او بر این مصیبت جانکاه شد. در این هنگام خداوند به او بشارت داد که این‌گریه او، جایگزین ذبح فرزندش قرار گرفت و ثواب و مقامی که قرار بود در مقابل آن، به دست آورد، برایش محاسبه خواهد شد.
‌پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362 ش، ج 1، ص 56.   2. صافات، آیه ۱۰۷.   3. اعراف، آیه 141.   4. نباء، آیه 2.   5. حج، آیه 1.   6. توبه، آیه 129.   7. قلم، آیه 24.   8. شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362 ش، ج 1، ص 58.   9. شیخ صدوق،‏عیون أخبار الرضا‌، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، تهران: نشر جهان‏، چاپ اول، 1378 ق‏، ج 1، ص 209.   10.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، نورالثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق، ج 4، ص 429.   11. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق ‏، محقق / مصحح: درگاهى، حسین‏، تهران‏: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات‏، چاپ اول، 1368 ش، ‏‏ج 11، ص 170.    12. بحرانی، سید ‌هاشم بن سلیمان‏، البرهان‌، قم: بنیاد بعثت، ج 4، ص 618.
محمد‌جواد حسنی