عبور۲۰درصد نفت جهان از تنگـه غیرقابل جایگزین هـرمـز
در صورت بسته‌شدن تنگه هرمز، به عنوان یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های نفتی جهان، گزینه‌های جایگزین بسیار کمی برای انتقال نفت از آن وجود دارد. در سال ۲۰۲۴، میانگین جریان نفت از طریق تنگه روزانه ۲۰ میلیون بشکه (حدود ۲۰درصد از مصرف جهانی مایعات نفتی) بود. در سه ماهه اول سال ۲۰۲۵، کل جریان نفت از طریق تنگه هرمز نسبت به سال ۲۰۲۴ نسبتاً ثابت باقی ماند.
اگرچه پس از تنش‌های اخیر در منطقه، انسداد ترافیک دریایی از طریق تنگه هرمز مشاهده نشده است، اما قیمت نفت خام برنت از ۶۹ دلار در هر بشکه در تاریخ ۱۲ ژوئن (22 خرداد 1404) به ۷۴ دلار در هر بشکه در تاریخ ۱۳ ژوئن (23 خرداد) افزایش یافت و در حال حاضر نزدیک به ۸۰ دلار در هر بشکه معامله می‌شود.
گلوگاه بی‌جایگزین انرژی
به طور کلی، گلوگاه‌ها و کانال‌های باریکی در مسیرهای دریایی جهانی وجود دارند که برای امنیت انرژی جهانی حیاتی هستند. ناتوانی در انتقال نفت از یک گلوگاه اصلی، حتی به طور موقت، می‌تواند تأخیرهای قابل‌توجهی در عرضه ایجاد کرده و هزینه‌های حمل‌ونقل را افزایش دهد، که به طور بالقوه منجر به افزایش قیمت انرژی جهانی می‌شود.
اگرچه بیشتر گلوگاه‌ها را با افزایش قابل توجه از زمان و هزینه حمل‌ونقل می‌توان با استفاده از مسیرهای دیگر دور زد اما برخی از گلوگاه‌ها همچون تنگه هرمز هیچ جایگزین عملی ندارند. البته برخی خطوط لوله جایگزین وجود دارد، اما قابل مقایسه با حجم عبوری از تنگه نیست.
طبق آمارها بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴، حجم نفت خام و میعانات گازی عبوری از تنگه هرمز یک میلیون و 600 هزار بشکه در روز کاهش یافت، که تنها تا حدی با افزایش نیم میلیون بشکه در روز در محموله‌های فرآورده‌های نفتی جبران شد.
کاهش در ترانزیت نفت از طریق تنگه تا حدی منعکس‌کننده تصمیم اوپک‌پلاس برای کاهش داوطلبانه تولید نفت خام از نوامبر ۲۰۲۲ (آبان‌ماه 1401) است که منجر به کاهش صادرات عربستان‌سعودی، کویت و امارات متحده عربی شد.
علاوه‌بر این، تنش‌ها در سال ۲۰۲۴ در جریان نفت در اطراف تنگه باب‌المندب، که دریای عرب را به دریای سرخ متصل می‌کند، شرکت ملی نفت عربستان‌سعودی آرامکو را وادار کرد تا جریان نفت خام دریایی خود را از تنگه هرمز تغییر دهد و به جای آن، آن را از طریق خط لوله شرق- غرب خود به بنادر دریای سرخ ارسال کند. همچنین، افزایش ظرفیت پالایشی در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، تقاضای منطقه‌ای برای نفت خام را افزایش داد و برخی از جریان‌ها را به بازارهای محلی در خلیج‌فارس منتقل کرد.
محل عبور یک‌چهارم تجارت دریایی نفت
بر‌اساس داده‌های چشم‌انداز کوتاه‌مدت انرژی در ژوئن ۲۰۲۵ مربوط به اداره اطلاعات انرژی ایالات‌متحده و همچنین تحلیل اداره اطلاعات انرژی ایالات‌متحده بر‌اساس ردیابی تانکر Vortexa، جریان‌ها از طریق تنگه هرمز در سال ۲۰۲۴ و سه ماهه اول ۲۰۲۵ بیش از یک‌چهارم کل تجارت دریایی نفت جهانی و حدود یک‌پنجم مصرف جهانی نفت و فرآورده‌های نفتی را تشکیل داد. علاوه‌بر این، حدود یک‌پنجم تجارت جهانی گاز طبیعی مایع (گاز مایع) نیز در سال ۲۰۲۴، عمدتاً از قطر، از طریق تنگه هرمز عبور کرد.
بر‌اساس داده‌های ردیابی تانکر و نمودار1، عربستان‌سعودی بیش از هر کشور دیگری نفت خام و میعانات گازی را از طریق تنگه هرمز منتقل می‌کند. در سال ۲۰۲۴، صادرات نفت خام و میعانات گازی از عربستان‌سعودی ۳۸ درصد از کل جریان نفت خام هرمز (۵.۵ میلیون بشکه در روز) را تشکیل می‌داد.
دور زدن تنگه هرمز ممکن است؟
عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی دارای برخی زیرساخت‌ها هستند که می‌توانند تنگه هرمز را دور بزنند، که ممکن است تا حدودی هرگونه اختلال در ترانزیت از طریق این تنگه را کاهش دهد. این خطوط لوله معمولاً با ظرفیت کامل کار نمی‌کنند و تخمین زده می‌شود که ظرفیتی در حدود دو میلیون و 600 هزار بشکه در روز از خطوط لوله عربستان و امارات می‌تواند برای دور زدن تنگه هرمز در صورت اختلال در عرضه و بسته‌شدن تنگه هرمز در دسترس باشد.
آرامکو عربستان خط لوله نفت خام شرق- غرب با ظرفیت پنج میلیون بشکه در روز را اداره می‌کند که از مرکز فرآوری نفت بقایق در نزدیکی خلیج‌فارس به بندر ینبع در دریای سرخ امتداد دارد. آرامکو به طور موقت ظرفیت این خط لوله را در سال ۲۰۱۹ به هفت میلیون بشکه در روز افزایش داد، زمانی که برخی از خطوط لوله مایعات گاز طبیعی را برای پذیرش نفت خام تغییر کاربری داد. در سال ۲۰۲۴، عربستان‌سعودی نفت خام بیشتری را از طریق خط لوله شرق- غرب پمپاژ کرد تا از تنش‌های کشتیرانی در اطراف باب‌المندب جلوگیری کند.
امارات متحده عربی نیز یک خط لوله را اداره می‌کند که تنگه هرمز را دور می‌زند. این خط لوله با ظرفیت یک میلیون و 800 هزار بشکه در روز، میادین نفتی خشکی را به پایانه صادراتی فجیره در دریای عمان متصل می‌کند. در سال ۲۰۲۴، حجم نفت خام و میعانات گازی که از امارات متحده عربی منشأ گرفته و از هرمز عبور می‌کرد، 400 هزار بشکه در روز کمتر از سال ۲۰۲۲ بود، زیرا ارتقاء پالایشگاه‌ها امکان پالایش بیشتر نفت خام سنگین را به صورت محلی فراهم کرد. این ارتقاء همچنین به امارات امکان داد صادرات گریدهای سبک‌تر نفت خام خود را افزایش دهد و استفاده از خط لوله به پایانه صادراتی فجیره افزایش یافت. افزایش استفاده از خط لوله برای عملیات روزمره، ظرفیت اضافی موجود برای تغییر مسیر حجم‌های بیشتر در اطراف تنگه هرمز را محدود کرده است.
پیش‌نیاز بستن تنگه
یکی از گزینه‌های ایران برای وارد کردن ضربه اقتصادی به آمریکا و اسرائیل در جنگ، بستن یا ایجاد اختلال در مسیر تنگه هرمز است. چنانچه ایران بخواهد چنین اقدامی را در دستورکار قرار دهد و عبور نفت از این تنگه را با مشکل مواجه کند، بسیاری از کشورها متضرر خواهند شد و قیمت نفت ممکن است دو تا پنج برابر شود. اما پیش از اقدام در این زمینه لازم است ملاحظاتی از سوی ایران در دستورکار قرار بگیرد که یکی از این موارد، فراهم کردن امکان صادرات نفت بدون نیاز به تنگه هرمز است.
خط لوله انتقال نفت گوره- جاسک با ظرفیت انتقال یک میلیون بشکه روزانه نفت خام برای دور زدن تنگه هرمز و صادرات نفت از دریای عمان توسط ایران ساخته شد. ظرفیت انتقال این خط لوله در حال حاضر می‌تواند دو سوم نفت صادراتی ایران را پوشش دهد.
خط لوله گوره- جاسک با تشخیص راهبردی حاکمیت، در شرایط تحریمی پس از خروج آمریکا از برجام و با تأمین مالی حدود یک‌و‌نیم میلیارد دلار در سخت‌ترین شرایط ارزی کشور احداث شد و هم‌اکنون تکمیل شده و آماده بهره‌برداری است.
اکنون که جنگ رژیم صهیونیستی علیه ایران اسلامی در جریان است، یکی از مهم‌ترین کارت‌های ایران، فعال کردن تنش در خلیج‌فارس و تنگه هرمز است. این تهدید زمانی مؤثر خواهد بود که اقدامات واقعی در میدان انجام پذیرد.
اولین گام برای جدی و معتبر کردن تهدید تنگه هرمز از سوی ایران، بارگیری و صادرات نفت خام از جاسک در دریای عمان است که می‌تواند به سرعت شروع شود. اکنون نیاز به تصمیم‌گیری برای استفاده از خط لوله‌ای است که در سال‌های گذشته برای چنین روزی ساخته شده‌است.
مسیر اقتصاد