قدرت بازدارندگی نمــاز
شبهه: چگونه نماز انسان را از گناه باز
می‌دارد؟
پاسخ: هر نمازی که از روی ریا و برای هموار کردن موقعیت اجتماعی و شغلی نباشد، بلکه ریشه در تعبّد و اعتقاد فرد داشته باشد، در جلوگیری از گناه به صورت نسبی مؤثر خواهد بود. اگر چه همه شرایط و ویژگی‌ها را نداشته باشد.
آمار جرایم جامعه‌ای که افراد آن اهل نمازند، با جامعه بی‌نماز یکسان نیست.
حتی آمار بزهکاری و جرم و جنایت جامعه نمازگزار در ماه‌های مختلف سال متفاوت است. ماه‌هایی که مردم بیشتر به عبادت به‌خصوص نماز گرایش و توجه دارند مثل ماه مبارک رمضان و رجب و شعبان و دهه اوّل ذی‌الحجه، آمار معاصی اجتماعی، کمتر از ماه‌های دیگر است.(1)
این آمارها، تأثیر عملی نماز و عبادت و یاد خدا را اثبات می‌کند.
آثار نماز
در ادامه ضمن برشمردن برخی از آثار نماز و چگونگی تبدیل شدن آن به عامل بازدارنده گناه، به تاثیرات تشریعی و تکوینی نماز و شرایط و ویژگی‌های نمازگزار و نماز مقبول اشاره خواهد شد.
نماز از چند جهت بازدارنده از گناه است:
نماز ریشه گناهان (کبر و غرور) را می‌خشکاند
ریشه بسیاری از گناهان، غرور و خودپسندی است، یعنی عاملی که ابلیس (عابد چندهزارساله مستجاب الدعوه) را از مقام عبودیت انداخت و به «شیطنت» و «رجیم» متصف ساخت.
امیرالمؤمنین(ع) ضمن بر حذر داشتن از کبر و غرور می‌فرماید: «فَإنّه مِنْ أعظم الذنوب و اَلْأمُ العُيوبِ. و هو حِلْیَهًْ ابلیس»؛(2) از تکبّر و خودخواهی بپرهیزید، چرا که آن بزرگ‌ترین گناه و پست‌ترين عيب‌ها و زیور ابلیس است.»
یکی از آثار و خواص نماز، ریشه‌کن کردن و منزه نمودن نمازگزار از کبر و خودخواهی است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «و الصلوهًْ تنزیهاً عن الکبر؛(3) نماز انسان را از کبر و غرور منزّه می‌سازد.»
بدیهی است وقتی علت و ریشه گناه محو شد، خودِ گناه که معلول آن است نیز محو خواهد شد.
نماز یاد خدا است و یاد خدا بازدارنده است
از آیه 45 سوره عنکبوت این نکته استفاده می‌شود که تلاوت وحی این خاصیت را دارد که انسان را به «اقامه نماز» وا می‌دارد. اقامه نماز، نمازگزار را از افتادن در دام شیطان و ارتکاب گناه حفظ می‌کند.
مهم‌تر اینکه در عرصه‌های مختلف اجتماعی و در هنگام رویارویی با گناه، او را به «یاد خدا»
می‌اندازد.
یاد خدا و احساس حضور در محضر حق، مهم‌ترین عامل بازدارندگی از گناهان قلبی و بدنی است، زیرا عامل بسیاری از گناهان، غفلت از خداست.
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: «تا زمانی که مؤمن مراقب نمازهای پنج‌گانه خویش است، شیطان از او واهمه و نگرانی دارد، امّا همین که نسبت به نماز بی‌توجهی کرد و آن را سبک شمرد و ضایع ساخت، ترس و نگرانی شیطان فرو می‌ریزد و جرأت می‌کند خود را به ضایع‌کننده نماز نزدیک کند.»(4)
ممکن است سؤال شود اگر نماز بازدارنده از گناه است، پس چطور بسیاری از نمازگزاران با وجود اقامه نماز باز مرتکب معصیت
می‌شوند؟
در پاسخ باید گفت که بازدارندگی نماز به میزان قبول آن است. اقامه (برگزاری) نماز با خواندن آن فرق دارد، یعنی در عمل می‌باید بندگی خدا را کرد، نه فقط با زبان.
نماز دارای درجات و مراتب است
هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و حضور قلب و روح عبادت برخوردار باشد، مورد قبول خواهد بود و در نتیجه اثر وضعی و بازدارندگی از گناه
خواهد داشت.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَنْ احبّ أنْ یعلم أقبلتْ صلاتهُ ام لم تقبل، فلْینظرْ هل منعتْه صلاتهُ عن الفحشاء والمنکر، فبقدر ما منعتْه منه، قبلتْ منه؛ اگر کسی می‌خواهد بفهمد، نمازش قبول شده یا نه، به وضع و حال خویش بنگرد.
اگر نمازش او را از گناه و معصیت بازداشت، پس قبول شده است.
پس نماز به همان میزان و اندازه‌ای که تأثیر می‌گذارد و بازدارنده از معصیت می‌شود،
مقبول است».(5)
نماز با حفظ شرایط، مانع گناه است
نمازگزار کیست و نماز مقبول چه شرایط و ویژگی‌هایی دارد؟
نماز مقبول، نمازی است که نیازمند دو دسته شرایط و ویژگی‌ها است:
1. احکام مربوط به نماز، مثل طهارت، اخلاص، رعایت احکام و مسائل مرتبط با آن،
2. ویژگی‌های مربوط به نمازگزار. قرآن در سوره معارج پس از بیان اسرار نماز، ویژگی‌های نمازگزاران را در هشت بند ذکر می‌کند و می‌فرماید: نمازگزاران کسانی هستند که:
الف) همواره نمازشان را می‌خوانند و هرگز آن را ترک نمی‌کنند.
ب) نیازمندان و محرومان جامعه را شریک مال خود می‌دانند.
ج) قیامت را باور دارند، چرا که همه مشکلات و گرفتاری‌ها و غفلت‌ها در اثر فراموشی قیامت است. وقتی قرآن علت تبهکاری را بر‌می‌شمارد، می‌فرماید: «چون روز حساب را فراموش کردند، تن به گناه
دادند.»(6) نمازگزار کسی است که قیامت و حسابرسی اعمال را فراموش نمی‌کند.
د) کسانی که از عذاب خدا هراسناکند. نماز آن است که انسان را از عذاب حق تعالی هراسناک گرداند.
ه) آنان که به عهد و میثاق خویش پایبندند، با جمله «ایاک نعبد» و «ایاک نستعین» چه عهد و میثاقی با خدا می‌بندیم؟
آیا وقتی با «الحمدلله» همه خوبی‌ها و ستایش‌ها را مخصوص خدا می‌دانیم، از خودستایی و خودپسندی و چاپلوسی در برابر دیگران فاصله می‌گیریم؟
و) اهل رعایت در امانت‌ها. کسانی که در باب امانت‌های مالی و غیرمالی خدا و بندگانش اهل رعایت هستند.
ز) کسانی که پایبند به شهادت‌ها و گواهی‌های خویش هستند.
اگر به وحدانیت حق شهادت می‌دهند، تا آخر و در همه شرایط پای آن ایستادگی می‌کنند، اگر به رسالت و نبوت و امامت و ولایت شهادت می‌دهند، تا آخر پای آن
ایستاده‌اند.
ح) آنان که مراقب و محافظ نمازند، نمازگزاران کسانی هستند که مواظب و مراقب اوقات نماز خویشند، تا آن را در اوّل وقت اقامه کنند.
امیرالمؤمنین(ع) در جنگ صفین به آسمان نگاه می‌کرد، علت آن را پرسیدند. فرمود: مراقبم وقت نماز شد، نماز بخوانیم ودر محضر حق‌تعالی شرفیاب بشویم.
اگر نمازگزاری، نمازش را با رعایت هر دو دسته از شرایط و ویژگی‌ها، اقامه کند و در زمره نمازگزاران حقیقی قرار گیرد آیا دیگر دامن خویش رابه گناه آلوده
می‌کند؟(7)
بازدارندگی نماز، تشریعی یا تکوینی؟
مفسران برای آیه «انّ الصلوهًْ تنهی عن الفحشاء و المنکر»(عنکبوت/45) دو معنا ذکر کرده‌اند:
1- نهی تشریعی، یعنی پیام آیه این است: ای نمازگزاری که به بارگاه ربوبی راه یافته‌ای و با او خلوت کرده‌ای و با «ایاک نعبد» بیعت نموده‌ای و با«ایاک نستعین» میثاق محکم بسته‌ای، گناه نکن و اگر تاکنون در غفلت بوده‌ای، دیگر گناه مکن و به عمل یا فردی نزدیک نشو که خدا دوستش ندارد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا صلوهًْ لمَن لم یطع الصلوهًْ و طاعته ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر؛ کسی که اطاعت فرمان نماز نکند، نمازش نماز نیست و اطاعت نماز آن است که نهیِ آن را از فحشا و منکر به کار
بندد.»(8)
2- نهی تکوینی، یعنی اقامه نماز یک اثر وضعی دارد و آن بازداشتن نمازگزار از نزدیک‌شدن به
گناه است.
به پیامبر گفتند: فلان جوان انصاری که پیوسته در مسجد پشت سر شما نماز می‌خواند، آلوده به گناهان زشتی است و از آن دست نمی‌کشد. فرمود: انّ صلاته تنهاه یوماً؛(9)
یک روزی بالاخره نمازش او را از گناه بازش می‌دارد و پاکش می‌کند.»
با توجه به این توضیحات روشن شد که نماز هم آثار تشریعی بازدارندگی دارد و هم آثار تکوینی.
پی‌نوشت‌ها:
1. شاهد این ادعا، آمار جرم و جنایت و بزهکاری است که سازمان ملل از جوامع مختلف، و دستگاه‌های کشورها همانند دادگستری به صورت سالانه و ماهانه منتشر می‌کند.
2. مستدرک، ج 2، ص 329؛ غررالحکم، ج 1، ص 48، به نقل از آثار الصادقین، ج 18، ص 321.
3. نهج‌البلاغه، حکمت 244.
4. بحارالانوار، ج 82، 227.
5. مجمع‌لبیان، ج 8، ص 447.
6. ص، آیه 26.
7. اوصاف هشت‌گانه نمازگزاران و نتیجه آن، که در این آیه تجلی‌یافته مربوط می‌شود به آیات 23 تا 35 سوره معارج.
8. مجمع‌البیان، ذیل آیه 45 عنکبوت.
9.تفسیر نمونه، ج 16، ص 287، با تلخیص.
*مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی