حرکت ژاپن به سمت پیری با سرعت نور!/پارسال فقط 687 هزار نوزاد به دنیا آمدند
سرویس خارجی-
ژاپن با کاهش بی‌سابقه زاد و ولد مواجه است و بنابر آمارها و نظر کارشناسان اکنون و در سال‌های پیش‌ِ رو با «بحران جمعیت» دست به گریبان است تا جایی که زاد و ولد در سال گذشته به 687 هزار نفر هم نرسیده است! مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر این موضوع، مسئله اقتصادی و عدم رغبت نسل جوان این کشور به فرزندآوری است.
ژاپن در دهه‌های اخیر با یکی از جدی‌ترین بحران‌های جمعیتی جهان مواجه شده است؛ بحرانی آرام اما ویرانگر که ساختار اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیت ملی این کشور را تهدید می‌کند. جمعیت ژاپن پس از رسیدن به نقطه اوج خود در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹ شمسی) با حدود ۱۲۸ میلیون نفر، وارد مسیر کاهش شد. بر‌اساس گزارش اداره آمار ژاپن، در سال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲ شمسی) جمعیت این کشور به حدود ۱۲۳ میلیون نفر رسید (آمارهای آخر را در سطور بعدی خواهید خواند و این قسمت بیان تاریخی از این مشکل است) و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ (۱۴۲۹ شمسی) این رقم ممکن است به زیر ۱۰۰ میلیون نفر سقوط کند. نرخ زاد و ولد به طرز نگران‌کننده‌ای پایین است: در سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۱)، تعداد تولدها برای نخستین‌بار در تاریخ مدرن ژاپن به کمتر از ۸۰۰ هزار نفر رسید، در حالی‌که در همان سال، تعداد مرگومیر بیش از ۱.۵ میلیون نفر بود. این تراز منفی طبیعی جمعیت، به معنای «کوچک‌شدن خاموش» کشور است البته اگر نگوییم «آب رفتن!»، آن هم در شرایطی که جمعیت سالمند رو به افزایش است و بیش از ۲۹ درصد مردم ژاپن بالای ۶۵ سال دارند. این روند، نظام بازنشستگی، بازار کار و حتی توان دفاعی کشور را زیر فشار مضاعف قرار داده است.
اما چرا چنین سرنوشتی برای ژاپن رقم خورده است؟ دلایل این بحران ترکیبی از عوامل فرهنگی، اقتصادی و ساختاری است. نخست، هزینه‌های بالای زندگی، مسکن، و تربیت فرزند به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند توکیو، جوانان را از ازدواج و فرزندآوری بازمی‌دارد. دوم، فرهنگ کاری سخت‌گیرانه و فشرده ژاپنی- که اغلب مردان را تا شب در اداره‌ها نگاه می‌دارد- به ندرت فرصتی برای زندگی خانوادگی باقی می‌گذارد. در واقع تأثیر و تأثر متقابلی بین این دو موضوع هست، از حیثی کار سنگین خانواده را تضعیف می‌کند و از حیثی دیگر با تضعیف خانواده افراد تنها هویت خود را در کار تعریف می‌کنند و خود را در کار غرق می‌کنند و باز همین باعث تضعیف خانواده می‌شود و... این چرخه معیوب ادامه دارد. همچنین، زنان ژاپنی که به طور فزاینده‌ای در پی تحصیل و استقلال اقتصادی‌اند، کمتر به زندگی سنتی و مادری گرایش نشان می‌دهند، به‌ویژه با توجه به نبود حمایت‌های کافی دولتی مانند مرخصی زایمان، مهدکودک رایگان یا مشوق‌های مالی جدی برای فرزندآوری. از سوی دیگر، مهاجرت که می‌توانست راهی برای جبران کمبود نیروی کار باشد، در ژاپن با موانع فرهنگی و قانونی روبه‌روست. نتیجه آن‌که جامعه‌ای با نرخ زاد و ولد کمتر از ۱.۳ کودک به ازای هر زن
(در مقابل نرخ جایگزینی ۲.۱)، با سرعتی بی‌سابقه در حال پیر شدن و کوچک شدن است؛ بحرانی که شاید از دید رسانه‌ها پر سر و صدا نباشد، اما پیامدهایش درازمدت‌تر و بنیادی‌تر از بسیاری تهدیدهای خارجی است.
بحرانی که ادامه دارد
شبکه خبری «ان‌اچ‌کی» (NHK) ژاپن در گزارشی در این خصوص نوشت که ژاپن هم‌اکنون نیازمند فرزندآوری است. تارنمای این رسانه تصویری ژاپنی در ادامه این مطلب افزود: «آمار زاد و ولد در ژاپن در سال ۲۰۲۴ میلادی برای نخستین‌بار به زیر ۷۰۰ هزار نفر رسید. بنابر اعلام وزارت بهداشت ژاپن شمار نوزادنی که در سال ۲۰۲۴ (1403) میلادی به دنیا آمدند ۶۸۶ هزار و ۶۱ نوزاد بود که این تعداد نسبت به سال ۲۰۲۳ میلادی ۴۱ هزار و ۲۲۷ نوزاد کاهش نشان می‌دهد. مؤسسه ملی جمعیت و پژوهش امنیت اجتماعی ژاپن نیز پیش‌بینی کرد که نرخ زاد و ولد در این کشور تا سال ۲۰۳۹ حتی به ۶۸۰ هزار نوزاد هم نخواهد رسید. از دیگر موارد بحران جمعیت در ژاپن که در این گزارش به آن اشاره دارد، افزایش میزان مرگومیر در این کشور است. تارنمای شبکه خبری ان‌اچ‌کی دراین‌باره نوشت: «شمار مرگومیر کشور ژاپن نسبت به سال قبل ۲۹ هزار و ۲۸۲ مورد افزایش یافت و به مجموع یک میلیون و ۶۰۵ هزار و ۲۹۸ نفر رسید که رکوردی بی‌سابقه است؛ در نتیجه، کاهش کلی جمعیت ژاپن برای سال ۲۰۲۴ به
۹۱۹ هزار و ۲۳۷ نفر رسید که بزرگ‌ترین کاهش تاکنون به شمار می‌رود.»
از دیگر مشکلات بحران جمعیت ژاپن نرخ باروری دراین کشور است، طبق گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، نرخ باروری کل ۳۸ کشور عضو در سال ۲۰۲۳ به طور متوسط ۱.۴۳ است که نسبت به سال قبل ۰.۰۷ واحد کاهش داشته است که دراین میان ژاپن با ۱.۲ درصد در رتبه نخست قرار داشت؛ کمترین میزان مربوط به کره‌جنوبی با ۰.۷۲ درصد است. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در گزارش خود یکی از دلایل کاهش باروری و فرزندآوری را شرایط اقتصادی خانواده‌ها عنوان می‌کند که یکی از موارد مهم در کاهش نرخ زاد و ولد است. بنابراین گزارش وزارت بهداشت ژاپن یکی دیگر از موارد کاهش نرخ زاد و ولد در این کشور را روند ملی کاهش ازدواج افراد جامعه ژاپن دانست.
نتایج فاجعه‌بار ادامه این روند
آن‌طور که «ایرنا» نوشته است، «سوزوکی واتارو» (Suzuki Wataru)، استاد دانشگاه گاکوشوین (Gakushuin)، در ارتباط با نگرانی بحران جمعیت در ژاپن به ان‌اچ‌کی گفت: «چنانچه نرخ زاد و ولد سریع‌تر از حد انتظار کاهش یابد، دولت ممکن است نتواند از عهده مخارج برآید چراکه شمار افرادی که باید از خدمات اجتماعی حمایت کنند و به عنوان مبنع تأمین مالی آن به شمار می‌روند، کاهش خواهد یافت.» این استاد دانشگاه ژاپن همچنین افزود که جوانان به دلیل افزایش حق بیمه اجتماعی و سایر هزینه‌ها تمایلی به فرزندآوری ندارند و افراد مسن‌تر که تمکن دارند ممکن است مجبور شوند بخش بیشتری از هزینه‌های خدمات اجتماعی را متحمل شوند.
در پایان گفتنی است، ادامه روند کاهش جمعیت در ژاپن پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و حتی ژئوپلیتیکی عمیقی به همراه دارد که برخی از آن‌ها هم‌اکنون در حال نمایان شدن هستند. از منظر اقتصادی، کاهش نیروی کار فعال منجر به افت رشد اقتصادی، افزایش هزینه‌های تأمین اجتماعی و فشار بی‌سابقه بر نظام بازنشستگی شده است؛ به طوری که در سال ۲۰۲2 (۱۴۰۱)، نسبت وابستگی سالمندان (تعداد افراد بالای ۶۵ سال به ازای جمعیت شاغل) به بیش از ۵۰ درصد رسید. صنایع تولیدی، مراقبتی، و خدماتی با کمبود نیروی انسانی مواجه‌اند و بهره‌وری اقتصادی کاهش یافته است. از لحاظ اجتماعی، جمعیت پیرتر به معنای افزایش نیاز به خدمات بهداشتی، مراقبت‌های سالمندی و تغییر ساختار محله‌ها و شهرهاست؛ مناطقی که پیش‌تر پرجنب و جوش بودند، امروز به «شهرهای ارواح» با مدارس تعطیل‌شده و خانه‌های خالی تبدیل شده‌اند. در سال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲)، بیش از ۱۴ میلیون خانه خالی در ژاپن به ثبت رسید. همچنین، کاهش جمعیت باعث کاهش مصرف داخلی و سرمایه‌گذاری می‌شود و بر توان مالی دولت تأثیر می‌گذارد. در سطح استراتژیک نیز، کاهش جمعیت ظرفیت دفاعی و جایگاه منطقه‌ای ژاپن را در رقابت با قدرت‌هایی چون چین و کره‌جنوبی تضعیف می‌کند. به تعبیر کارشناسان ژاپنی، «خطر واقعی، نه جنگ یا بحران انرژی، بلکه انقراض آرام جمعیت است»؛ بحرانی بی‌صدا اما فراگیر که آینده ملت را زیر سایه‌ای بلند قرار داده است.