دستاوردهای دولت شهید رئیسی در عرصه فرهنگ و هنر
تحول عدالت‌محور در کتاب و ادبیات در دولت سیزدهم
بخش پنجم
محمد محمدی
با گذشت نزدیک به یک سال از پایان دولت سیزدهم، اکنون در پنجمین شماره از این سلسله مطالب می‌توان با نگاهی دقیق‌تر و آماری، عملکرد این دولت در حوزه فرهنگ مکتوب کشور را بررسی کرد؛ حوزه‌ای بنیادین که در تکوین هویت ملی، ارتقای سطح فکری جامعه و بسترسازی برای پیشرفت علمی و فرهنگی، نقشی انکارناپذیر دارد.
افزایش چشمگیر حمایت از نشر و تأمین کاغذ
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان حوزه نشر در سال‌های منتهی به آغاز دولت سیزدهم، بحران کاغذ و تأثیر آن بر کاهش تولید کتاب بود. در همین راستا، دولت شهید رئیسی سیاست‌هایی را برای تأمین و تثبیت بازار کاغذ در پیش گرفت. در سال ۱۴۰۰، تولید داخلی کاغذ تحریر تنها حدود ۴ هزار تُن بود. اما با حمایت‌های انجام‌شده و فعال‌سازی ظرفیت کارخانه‌های کاغذسازی داخلی، این عدد در سال ۱۴۰۲ به ظرفیت سالانه بیش از ۱۳۰ هزار تُن رسید؛ رشدی بیش از ۳۲۰۰ درصدی که منجر به کاهش چشمگیر وابستگی به واردات شد.
همچنین طی این سال‌ها بیش از ۲۰ میلیون دلار ارز ترجیحی به واردات کاغذ فرهنگی اختصاص یافت. این سیاست، علاوه‌بر حمایت از ناشران، موجب تثبیت قیمت کتاب و جلوگیری از رشد افسارگسیخته آن شد.
طبق صحبت‌های وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با کیهان، اگر دولت سیزدهم ادامه پیدا می‌کرد، ایران می‌توانست در پایان سال ششم به بزرگ‌ترین صادرکننده کاغذ در منطقه تبدیل شود. این هدف بلندپروازانه بر پایه اقداماتی بود که در طول دولت سیزدهم آغاز شده بود، از جمله احیای کارخانه‌های بزرگ تولید کاغذ با مدیریت میدانی و پیگیری‌های مستمر در کارگروه کاغذ به ریاست معاون‌اول رئیس‌جمهور. به گفته وزیر، تنها یک کارخانه در خوزستان با ظرفیت ۲۲۰ هزار تُن در حال راه‌اندازی بود که در کنار سایر ظرفیت‌های داخلی، ایران را به تولید سالانه بیش از ۴۵۰ هزار تُن می‌رساند؛ در‌حالی که نیاز کشور در تمام حوزه‌ها حدود ۲۵۰ هزار تُن برآورد می‌شود. از سوی دیگر، دولت سیزدهم با نگاه بین‌المللی، مذاکراتی برای راه‌اندازی یک کارخانه پیشرفته اما تعطیل‌شده در ونزوئلا با ظرفیت ۳۰۰ هزار تُن نیز آغاز کرده بود؛ کارخانه‌ای که با تجهیزات روز اروپا ساخته شده اما به دلیل تحریم‌ها بلااستفاده مانده بود. چنین برنامه‌هایی می‌توانست نه‌تنها ایران را از واردات کاغذ بی‌نیاز کند، بلکه با تبدیل مازاد تولید به صادرات، به یکی از منابع پایدار ارزآوری برای اقتصاد فرهنگ تبدیل شود.
توسعه عدالت فرهنگی در حوزه کتاب‌خوانی
دولت سیزدهم با تأکید بر عدالت فرهنگی، تلاش کرد که امکان دسترسی به کتاب و منابع مطالعاتی را برای اقشار و مناطق محروم کشور گسترش دهد. در همین راستا، طرح ملی «پیک دانایی» به اجرا درآمد که طی آن کتاب‌های رایگان یا یارانه‌ای در اختیار دانش‌آموزان و کتاب‌دوستان مناطق دورافتاده قرار گرفت. طبق آمار، تا پایان دولت سیزدهم، این طرح توانسته بود بیش از ۵ میلیون نسخه کتاب را در بیش از ۲۵۰۰ روستا و شهر کم‌برخوردار توزیع کند.
از سوی دیگر، اجرای طرح‌های فصلی خرید کتاب با یارانه، از جمله «بهارانه کتاب»، «تابستانه کتاب» و «پاییزه کتاب» با رشد بیش از ۶۰ درصدی در میزان فروش کتاب همراه بود. برای مثال در طرح پاییزه ۱۴۰۲، بیش از ۹۰۰ هزار
جلد کتاب در کمتر از یک ماه با یارانه ۲۵ تا ۳۰ درصدی به فروش رسید که نشان‌دهنده استقبال گسترده مردم از سیاست تشویق کتاب‌خوانی بود.
اقداماتی از این دست، عدالت فرهنگی را از یک شعار به یک برنامه عینی و اجرائی تبدیل کرد؛ چیزی که در دولت‌های پیشین بیشتر در حد توصیه باقی مانده بود. این‌بار به صورت جدی‌تر، تمرکززدایی از پایتخت در توزیع منابع مطالعاتی و فرهنگی به‌صورت نظام‌مند پیگیری شد و صدای مناطق حاشیه‌ای و کمتر دیده‌شده، در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی شنیده شد.
رونق نمایشگاه‌های کتاب؛ از تهران تا استان‌ها
دولت سیزدهم همچنین احیای نمایشگاه‌های کتاب را به عنوان یک پروژه فرهنگی- اجتماعی در دستور‌کار قرار داد. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در دوره سیزدهم دولت پس از دو سال تعطیلی ناشی از کرونا، مجدداً برگزار شد و در سال ۱۴۰۲ توانست با استقبال ۳.۵ میلیون نفر، رکورد بازدیدکننده را بشکند.
افزون بر این، در طول دولت سیزدهم ۳۸ نمایشگاه استانی کتاب برگزار شد. در این نمایشگاه‌ها، کتاب‌ها با تخفیف یارانه‌ای و امکان خرید مجازی یا حضوری در اختیار عموم قرار گرفتند. نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز برای سومین سال متوالی با موفقیت برگزار شد و در سال ۱۴۰۲ بیش از یک میلیون نسخه کتاب از طریق این بستر به فروش رفت.
تقویت تولید ادبیات و حمایت از نویسندگان
در حوزه ترجمه و صادرات فرهنگی نیز، با تقویت مرکز طرح گرنت ایران (حمایت از ترجمه آثار ایرانی به زبان‌های دیگر)، در دولت سیزدهم بیش از ۳۰۰ اثر ایرانی در حوزه‌های ادبیات، کودک و نوجوان و علوم انسانی به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه و در نمایشگاه‌های جهانی از جمله فرانکفورت و مسکو معرفی شدند. این اقدامات نقش مهمی در تقویت دیپلماسی فرهنگی و معرفی هویت اصیل ایرانی-اسلامی به جهانیان داشت، به‌ویژه در زمانی که تصویر ایران در رسانه‌های بین‌المللی نیازمند بازتعریف از منظر فرهنگی بود.
نوسازی و تجهیز کتابخانه‌های عمومی کشور
نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه پایدار فرهنگی بر کسی پوشیده نیست. در این راستا، دولت سیزدهم موفق شد با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، بیش از ۱۲۰ کتابخانه جدید در مناطق کم‌برخوردار افتتاح کند و ۲۵۰ کتابخانه قدیمی را بازسازی و به تجهیزات نوین مجهز کند.
همچنین با راه‌اندازی سامانه‌های هوشمند و کارت عضویت الکترونیک یکپارچه، امکان عضویت و استفاده از خدمات در سراسر کشور تسهیل شد. تا پایان سال ۱۴۰۲، بیش از ۷ میلیون نفر عضو فعال کتابخانه‌های عمومی در کشور بودند؛ رشدی چشمگیر نسبت به سال ۱۳۹۹. علاوه بر این، طرح «کتابخانه‌یار روستا» برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های محلی در مناطق دورافتاده اجرائی شد که منجر به افزایش مشارکت اجتماعی و ارتقای فرهنگ مطالعه در بستر بومی شد. توسعه بخش کودک در کتابخانه‌ها نیز با ایجاد بیش از ۵۰۰ بخش ویژه کودکان، گام مهمی در نهادینه‌سازی فرهنگ کتاب‌خوانی از سنین پایین به شمار می‌آید.
تثبیت کتاب به عنوان محور توسعه فکری
دولت شهید رئیسی در مواجهه با بحران‌هایی همچون همه‌گیری کرونا و فتنه‌انگیزی‌ها، موفق شد حوزه کتاب را نه‌تنها حفظ بلکه تقویت کند. نگاهی که به کتاب نه به عنوان کالای لوکس بلکه به مثابه پایه توسعه فرهنگی و فکری ملت داشت، از نقاط درخشان عملکرد فرهنگی این دولت به‌شمار می‌رود.
در شرایطی که بسیاری از دولت‌ها از هزینه‌کرد در حوزه کتاب کاستند، دولت سیزدهم با نگاهی بلندمدت، زیربنای توسعه کتاب و ادبیات را تقویت کرد؛ حرکتی که ثمرات آن نه فقط امروز بلکه در نسل‌های آتی نیز قابل مشاهده خواهد بود.