شبهه: امام جعفرصادق‌(ع) اگر عالم بوده پس چرا هیچ کتابی از ایشان به جا نمانده است؟

پاسخ: شناخت جایگاه و منزلت علمی یک فرد در بستر تاریخ از طرق گوناگون امکان‌پذیر است. مراجعه به آثار­عملی بر جای مانده یا گزارش شده از آن شخص، بررسی شاگردان وی و آثار آنها، بررسی نظر اندیشمندان و عالمان هم‌عصر وی و بعد از آن و بررسی تأثیر اندیشه‌های وی در پیشرفت علم در عصر حضور فرد و در دوره‌های بعد، برخی از راه‌هایی است که می‌توان با بررسی آنها به اندیشمند و عالم ‌بودن یک فرد در دوران گذشته‌اش یقین آورد.

جایگاه علمی امام صادق‌(ع)

نگاهی به آثار ­علمی امام صادق‌(ع) و یاران ایشان و دیدگاه دیگر ­عالمان و اندیشمندان هم‌عصر با آن حضرت و بعد از ایشان درباره شخصیت علمی و آثار برجای مانده از ایشان می‌تواند بخشی از حقیقت علمی آن امام را ثابت کند.

سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه، 24 اثر علمی را که به امام صادق‌(ع) نسبت داده شده است ذکر کرده است.‌(1) 

برخی از این آثار عبارت‌اند از:

1- کتابى در توحید که به خاطر نام روایتگر آن توحید مفضل نام دارد.

2- رساله آن حضرت خطاب به یارانش. کلینى این رساله را در آغاز روضه کافى به سند خود از اسماعیل بن جابر از امام صادق(ع) نقل کرده است: امام این رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد که آن را به یکدیگر درس دهند و در آن نظر کنند و آن را فراموش نکنند و بدان عمل کنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه‌هایشان گذارده بودند و چون از کار فراغ مى‏یافتند آن را مى‏خواندند.

3- نامه امام صادق‌(ع) به نجاشى والى اهواز که به نام رساله عبدالله بن نجاشى شهرت دارد.

4- رساله‏اى از آن حضرت که صدوق در کتاب خصال آن را ذکر کرده و سندش را به امام صادق‌(ع) رسانیده است. این نامه حاوى احکام اسلامى است.

علاوه‌بر این آثار، امام صادق‌(ع) به ‌عنوان یک عالم، شاگردان فراوانی را تربیت کرد. شیخ طوسی در کتاب رجال خود حدود ۳۲۰۰ نفر را که از علم امام استفاده کرده‌اند نام برده است.‌(2) شیخ مفید در کتاب الارشاد تعداد این افراد را چهار هزار نفر بیان می‌کند.‌(3) ابن عقده که خود یک زیدی مذهب بود در کتاب خود نام این 4000 نفر را ذکر کرده بود که متأسفانه کتاب وی به دست ما نرسیده است.‌(4)

بسیاری از نویسندگان اصول اربعمائه (اصول چهارصدگانه شیعه)، به عنوان مهم‌ترین منابع کتاب‌های حدیثی همچون کافی کلینی و من لایحضره الفقیه شیخ صدوق از شاگردان امام صادق‌(ع) بودند.‌(5) علاوه ‌بر این امام صادق‌(ع) سعی می‌کردند تا شاگردان مستعدشان در یک علم صاحب تخصص شوند؛ به‌عنوان نمونه در کتاب رجال کَشّی گزارشی درباره مناظره شاگردان امام صادق‌(ع) نقل‌ شده است که گواهی بر این مطلب است.‌(6) 

طبق این روایت حُمران بن اَعیَن در علوم قرآنی، اَبان بن تَغلِب در ادبیات عرب، زُراره در فقه و مؤمن الطّاق و هِشام بن سالم در کلام تخصص داشته‌اند.‌(7) برخی دیگر از شاگردان امام صادق‌(ع) که در زمینه کلام تخصص داشتند، عبارتند از: حُمران بن اَعیَن، قیس ماصِر و هشام بن حَکَم.‌(8) 

علاوه‌ بر این امام صادق‌(ع) شاگردان فراوانی از­ اهل سنت داشت از جمله نام کسانی همچون ابوحنیفه، مالک بن انس به عنوان دو تن از ائمه مذاهب چهارگانه اهل سنت‌- یعنی حنفی و مالکی‌- در زمره این شاگردان ذکرشده‌اند.‌(9) برخی از نویسندگان اهل سنت حضور مالک بن انس در مدینه و استفاده از درس کسانی چون امام صادق‌(ع) را از عوامل رشد علمی او بیان کرده‌اند.‌(10)

امام صادق‌(ع) به اعتراف بزرگان اهل سنت نزد آنان از جایگاه بالایی برخوردار بوده است. به‌عنوان نمونه: ابوحنیفه (متوفای 150 ق) از پیشوایان اهل سنت، امام صادق‌(ع) را فقیه‌ترین و داناترین فرد در میان مسلمانان می‌دانست.‌(11)  

از مالک بن انس (۱۷۹ ق) نقل شده است: از جهت فضل، علم و عبادت و ورع،‌ هیچ چشم و گوشی برتر از جعفر بن محمد ندیده و نشنیده است.‌(12) 

ابن ابی الحدید (زنده تا ۶۵۶ ق) به عنوان یکی از عالمان اهل سنت بیان کرده است: علمای اهل سنت ازجمله پیشوایان فقهی آنان چون ابوحنیفه، احمد بن حنبل و شافعی با واسطه یا بی‌‌واسطه شاگرد امام صادق‌(ع) بوده‌اند و از این‌رو فقه اهل سنت در فقه شیعه ریشه دارد.‌(13) 

ابن حجر عسقلانى از قول ابن حبان (متوفای ۳۵۴ ق‌) درباره امام صادق‌(ع) مى‎گوید: «مارأیت أفقه من جعفربن محمّد» فقیه‌‌تر از جعفر بن محمد کسی را ندیدم. وى از سادات اهل ‌بیت است که فقیه و­ علیم و فاضل بود و به سخنش نیازمند بودیم و در روایت دیگرى آمده است که وى تنها کسى بود که همه فقها و ­علما و فضلا محتاج و نیازمند سخنش بودند.‌(14) شهرستانى (متوفای ۵۴۸ ق) یکی دیگر از­علمای بزرگ اهل سنت در کتاب الملل والنحل درباره شخصیت امام صادق‌(ع) مى‎نویسد: «جعفر بن محمد صادق، دارای علم و حکمت فراوان و زهد و تقوای کامل بود، مدت‌ها در مدینه بود و شاگردان شیعه خود را آموزش می‌داد. دانش و آگاهی او در فرهنگ و مذهب فوق‌العاده بود و اطلاعات کاملی از مسائل فلسفه داشت.»(15) 

در کنار آنچه به نقل از عالمان مسلمان در عظمت علمی امام صادق‌(ع) ذکر شد؛ سخنان و مطالب متعددی از سوی مستشرقانی که زندگانی و دوره امام صادق‌(ع) را مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده‌اند نقل شده است که در این بخش دو نمونه از این موارد ذکر می‌ شود: دونالد سن‌ درخصوص علم و تدریس امام صادق‌(ع) می‌گوید: «از‌ توصیفاتى که در مورد اکرام مهمانان از سوى امام جعفر صادق‌(ع) در باغ زیبایش در مدینه و استقبال وى از مردم‌ با‌ همه‌ اختلاف مذاهب و آرایشان مى‌خوانیم، براى ما آشکار مى‌شود‌ که‌ آن حضرت یک مدرسه شبه سقراطى داشته است.»‌(16)‌ 

هاجسن یکی از تاریخ نویسان غربی درباره امام صادق‌(ع) نوشته است: «او در مقام مرجع و عالم در حدیث و احتمالاً در فقه، آرام‌ و خاموش‌ در‌ مدینه مى‌زیست. در اسناد سنى با احترام از او یاد مى‌شود. او با اکثریت‌ غیر‌ شیعى‌ قطع رابطه آنچنانى نداشت؛ به گونه‌اى که حتى مى‌توان بعضى از پیروان شیعى‌ او‌ را در اسناد اهل تسنن مشاهده کرد.»(17)

علاوه ‌بر سخنان اندیشمندان درباره جایگاه علمی امام صادق‌(ع)، توجه به این نکته ضروری است که سیره علمی امام سبب تحولات شگرفی در مباحث علمی شد. مطالعات صورت گرفته در مورد سیره علمی آن حضرت بازگو‌کننده این مطلب است که ایشان بر شناسایی دانش، اکتساب و خلق دانش، توسعه دانش، توزیع دانش، بهره‌گیری از دانش مفید، حفظ و نگهداری دانش، ارزیابی و بازخورد‌گیری دانش تأکید داشتند و از مطالعه سیره قولی و عملی ایشان به دست می‌آید که حضرت دارای الگویی خاص از مدیریت دانش بودند که از همین طریق توانسته‌اند به آموزش شاگردان بسیار کارآمد در علوم مختلف، تولید علم و نوآوری و تولید سرمایه انسانی توفیق یابند‌(18) و همین امر سبب گردید که تأثیرات علمی ایشان در میان تمام مسلمانان مشهود باشد.

نتیجه‌گیری:

با توجه به آنچه در مورد شخصیت و جایگاه عملی امام صادق‌(ع) در ابعاد مختلف بیان شد بطلان سخن کسانی که می‌گویند امام صادق‌(ع) چون کتاب نداشته است، پس نمی‌توان به او عالم گفت ثابت می‌شود؛ چراکه اولاً برخلاف گفته این افراد، حضرت دارای کتاب بودند و گزارش‌های متعددی این مطلب را تأیید می‌کند؛ ثانیاً آن حضرت شاگردان فراوانی داشتند که بسیاری از آنها دارای آثار علمی بودند که این آثار برگرفته از اندیشه‌های آن امام بود؛ ثالثاً دیگر عالمان هم‌عصر با آن حضرت و بعد از ایشان بر عظمت شخصیت علمی امام صادق‌(ع) اقرار کرده‌اند و در نهایت سیره علمی حضرت در مدیریت دانش سبب گردید که ما شاهد تحولات شگرف در پیشرفت علمی جهان اسلام و به‌ صورت خاص در بین شیعیان آن حضرت باشیم که ثمرات این پیشرفت علمی اکنون در کتاب‌های عالمان و اندیشمندان شیعی و غیر شیعی بازتاب یافته است.

معرفی کتاب جهت مطالعه بیشتر:

- امام صادق‌(ع) از دیدگاه اهل سنت، نویسنده: مهدی لطفی، ناشر و تهیه‌کننده: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا‌و‌سیما. قابل ‌مطالعه در لینک ذیل:

http://pajuhesh.irc.ir/product/book/show/id/1057

- الامام الصادق‌(ع) و المذاهب الاربعه، نوشته اسد حیدر. این کتاب با عنوان امام صادق‌(ع) و مذاهب چهارگانه، به زبان فارسی ترجمه شده است، ناشر: دارالتعارف.

- زندگانی امام صادق جعفر بن محمد، نویسنده: سید جعفر شهیدی، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- پیشوای صادق، نویسنده: سید علی حسینی‌خامنه‌ای، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

مقاله: امام صادق‌(ع) از دیدگاه خاورشناسان، نویسنده: محمد احسانی، منبع: سیمای تاریخ- زمستان 1389- شماره 3 (24 صفحه- از 75 تا 98) قابل دانلود از لینک ذیل:

https://ebookshia.com/books view/8046

پی‌نوشت‌ها:

1. امین، سید محسن‏، اعیان الشیعه، بیروت‏، دارالتعارف، 1403 ق، ج 1، صص 669- 668.    2. طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ ش، صص ۱۵۵- ۳۲۸.   3. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی‌، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، ۱۳۷۲ ش، ج ۲، ص ۲۵۴.   4. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، طهران، مکتبه الصدر، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۳۵۸.   5. پاکتچی، احمد، «جعفر صادق‌(ع)، امام»، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۸، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۸۷.   6. همان، ص ۱۹۹.   7. کشی، رجال الکشی- اختیار معرفه الرجال، تصحیح شیخ طوسی و حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، صص ۲۷۵-۲۷۷.   8. پاکتچی، همان، ص ۱۹۹.   9. ابن حجر الهیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه‌، تحقیق عبدالرحمن بن عبدالله الترکی، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۷ ق، ج ۲، ص ۵۸۶.   10. شکعه، مصطفی، الائمه الاربعه، قاهره، دارالکتاب، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ج ۲، ص ۸.   11. ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ج ۱، ص ۱۲۶.   12. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ ش،‌ج ۴،‌ ص ۲۴۸.   13. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۳۸۵ ق، ج ۱، ص ۱۸.   14. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، دار صادر، بیروت، ج ۲، ص 104.   15. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمد بـن فـتح ﷲ بدران، قاهره، مکتبه الانجلو المصریه، بی‌تا، ص 147.   16. دونالدسن، دوایت‌. م، عقیده‌ الشیعه‌، ترجمه به عربى، مصر، مـکتبه لخـانجى و مطبعتها، ص 142.   17. جمعی از نویسندگان، تصویر امامان شیعه در دایره المعارف اسلام «ترجمه و نقد»، قم، مؤسسه شیعه شناسی،1385 ش، ص 287.   18. علوی، محمد، مدیریت دانش در سیره امام صادق‌(ع)، معارف اسلامی و مدیریت، دوره 4، شماره 7، بهار و تابستان 1397، ص 35-58.