الگوسازی فرهنگ صحیح سفر و گردشگری
ضرورت مراقبت از فرهنگ و تاریخ در سفر
بخش دوم
تخریب طبیعت بکر و ابنیه و میراث تاریخی ماجرائی است که یک سر آن به نبود توجه مسئولان و نهادهای گردشگری مربوط می‌شود و سر دیگرش به فقدان فرهنگ گردشگری در افراد. همین نوروز گذشته حافظیه نیز با هجوم و تخریب مواجه شد. ویدئویی که از لحظه تحویل سال در حافظیه دست‌به‌دست می‌شد نشان می‌داد هجوم مردم هنگام خروج از این مکان ضایعاتی از خود برجا گذاشته، باغچه‌ها و گلدان‌ها و در کل فضای سبز حافظیه زیر پای مردم شکسته و له شده است. از درخت‌های فضای سبز حافظیه برای تماشای محیط بالا رفته‌اند و برای خروج، فشار جمعیت نرده‌ها را شکسته است و بسیاری برای خروج سریع‌تر، از لای نرده‌ها بیرون آمده‌اند!
در شماره گذشته از به یغما رفتن خاک رنگین کمانی هرمز سخن گفتیم؛ اما این بلایا به جنوب کشور و شیراز و حافظیه محدود نبود و در اصفهان واقعه به شکل دیگری رقم خورد. اگرچه که ابنیه تاریخی این شهر کهن زخم‌های بیشتری بر تن دارد که یادگار کسانی است که مشتاق ثبت‌نام خود بر یادگارهای تاریخی و میراث مردم هستند. مثلاً همین نوروز گذشته فیلمی از مردی به نام امیر دست‌به‌دست شد که خودش را به دیوار سی و سه پل چسبانده و نام خود را روی این دیوار تاریخی حک می‌کند.
حالا بگذریم که اگر بخواهیم روشن کردن آتش در جنگل‌های هیرکانی، شکار و صید غیرمجاز، کنده‌کاری روی تنه درختان تنومند، یادگاری‌نویسی در پاسارگاد و ستون‌های ۲۵۰۰ساله تخت‌جمشید و دیوارهای خانه‌های تاریخی یزد، بالا رفتن از شیر سنگی و گرفتن عکس یادگاری با آن، زباله‌های انباشته شده در سواحل و جنگل‌ها و وقایع شب چهارشنبه‌سوری را هم بازگو کنیم مثنوی هفتاد من است. اینکه عده‌ای چگونه با انفجار و احتراق سلامت پل‌های تاریخی را به خطر انداخته‌اند و نگهبان کافی برای جلوگیری از این وضعیت وجود نداشته است.
تخریب آثار تاریخی و فرهنگی از سوی جوانان و نوجوانان دارای عوارض و پیامدهای مادی و معنوی بوده که جنبه‌های عوارض انسانی را می‌توان بسیار فراتر دید. به‌ویژه دیوارنویسی که بیشتر تحت عنوان یادگاری از سایر موارد بیشتر به چشم می‌خورد که افراد بدون توجه به ارزش فرهنگی و قدمت آثار باستانی ناخواسته یا عامدانه و گاه تنها برای تقلید از گروه همسالان، اقدام به تخریب آن کرده‌اند. دیوارنویسی از آسان‌ترین و جدی‌ترین عوامل تخریب و نابودی آثار تاریخی است که می‌تواند زودتر از هر تهدیدی سرمایه‌های کشور را از بین ببرد. سرمایه‌هایی که دیگر به‌راحتی قابل‌بازگشت نیست و شاید هم هرگز قابل بازگشت نباشند. نوشتن یادگاری بر روی آثار تاریخی، عموماً توسط افرادی صورت می‌گیرد که اطلاع کافی از اهمیت حفظ آثار باستانی ندارند.
حافظه تاریخی خود را فراموش نکنیم
رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس در گفت‌و‌گو با «توسعه ایرانی» درباره ازبین‌رفتن آثار تاریخی و خطراتی که آثار تاریخی را تهدید می‌کند، می‌گوید: «مسئله‌ای که ما به آن مبتلا هستیم عدم آگاهی مردم با ارزش‌های معنوی و بالقوه مادی آثار و بناهای تاریخی است واقعیت این است که اینها پدیده‌هایی هستند که در گذشته‌های دور و نزدیک به وسیله اجداد ما و هم‌میهنان ما ساخته شده‌اند. وقتی که پیشینیان این آثار را می‌ساختند از فکر، اندیشه، اعتقاد و خودشان یک نشانه‌هایی به‌جا گذاشته‌اند که وقتی این نشانه‌ها به وسیله کارشناس، باستان‌شناس یا معمار خوانده شود، قاعدتاً شناخته خوبی از گذشته به ما می‌دهد.»
وی تأکید می‌کند: «اگر ملتی حافظه تاریخی خود را فراموش کند و نداند که در گذشته چه مسیری طی شده و چه چیزی‌هایی در گذشته بوده است؟ اصولاً برای آینده برنامه‌ای نخواهد داشت. همان‌طور که به قول معروف می‌گویند که گذشته چراغ راه آینده است و این یک واقعیت است. از نظر مادی یک اثر تاریخی می‌تواند باعث حضور گردشگر در کشور شود تا با حضور در کشور از این آثار بازدید کند. قاعدتاً می‌دانیم که ایران حیثیت و اعتباری که دارد به‌خاطر به همان شکوه، عظمت و درواقع جایگاه گذشته‌اش در بین ملت‌های دیگر و کشورهای دیگر است و آنچه که باعث معرفی ما می‌شود که چه بوده‌ایم همین آثار تاریخی است.»
این در حالی است که در قانون اساسی هم تأکیداتی بر حفظ آثار تاریخی شده است. بر اساس ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی در خصوص تخریب اموال تاریخی - فرهنگی، «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی - تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یا تزیینات، ملحقات، تأسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی - تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارات وارده، به حبس از یک تا ۱۰ سال محکوم می‌شود». اما این نص صریح قانون در خصوص تخریب‌گران یا همان وندال‌هاست هرچند که این قانون قهری و توبیخی هنوز نتوانسته از گسترش این پدیده در کشور جلوگیری کند.
یادگاری‌نویسی از معضلات حفظ و نگهداری
از میراث فرهنگی
یادگاری‌نویسی از معضلات حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی محسوب می‌شود که نیازمند آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی همگانی در پیوند با حفاظت از این یادمان‌های باستانی است و در این ایجاد زمینه‌های فرهنگی در افراد بسیار مهم است. اما حفاظت از ابنیه تاریخی نیز موضوعی است که مورد تأکید دلسوزان این عرصه قرار دارد.
امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، در این باره می‌گوید: «دیوارنویسی و نوشتن یادگاری توسط برخی افراد در محوطه‌های تاریخی از جمله سی‌وسه پل، پل خواجو، معضلی است که اکنون میراث فرهنگی با انجام اقداماتی برای برطرف کردن این عمل ناپسند، آن را از اهداف مهم خود قرار داده است.»
او با بیان اینکه جلوگیری از رفتار ناپسند این افراد در فضای تاریخی کار سختی نیست، می‌افزاید: «برای پاک‌سازی این آثار تاریخی هنوز بودجه‌ای متمرکزی در نظر گرفته نشده، اما برای شروع باید تمامی نقاشی‌ها و آثار ایجاد شده به طور کامل حذف و پاک شود. متأسفانه در کشور ما آموزش‌های لازم درباره اهمیت حفظ و نگهداری از آثار باستانی داده نشده است. خیلی از افراد حتی از اینکه یادگاری نوشتن آنها چقدر می‌تواند به اثر لطمه بزند بی‌خبر هستند.»
وی عنوان می‌کند: «راه‌اندازی دیواری یا تابلویی در کنار یک اثر فرهنگی برای ثبت یادگاری‌های بازدیدکنندگان می‌تواند تا حدودی به حل این معضل کمک کند، و با کسانی که اصرار به نوشتن یادگاری بر روی آثار تاریخی دارند، برخورد جدی صورت گیرد. در گذشته با فرهنگ‌سازی صورت‌گرفته در بعضی از جا‌ها دیوارنویسی بر روی آثار تاریخی کمتر شده، ولی متأسفانه اخیراً در بعضی جا‌ها این موضوع خیلی بدتر شده است.
بدیهی است فرهنگ‌سازی مناسب از طریق دستگاه‌های فرهنگی و یاری‌رسانی به سازمان میراث فرهنگی می‌تواند نقش مهمی در آگاه‌سازی عموم مردم و به‌حداقل رساندن این معضل بزرگ اجتماعی و فرهنگی داشته باشد. این روند زیبنده کشورمان با فرهنگ و تمدن غنی و کهن همچون ایران‌زمین نمی‌باشد.»
مجازات برای افراد خاطی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در ارتباط با ویدئوی اخیر بازنشر شده از دیوارنویسی مردی روی سی‌وسه پل می‌گوید: «شخصی که اقدام به دیوارنویسی بر روی جداره سی‌وسه پل اصفهان کرده، شناسایی شده است و با تشکیل پرونده قضائی به‌زودی مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرد.»
کرم‌زاده اعلام می‌کند: «در تعطیلات نوروزی امسال با توجه به حضور انبوه گردشگران شاهد بروز برخی تخلف‌ها و واردشدن آسیب به پل‌های تاریخی همچون سی و سه پل بودیم که فیلم یکی از آنها توسط گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است.»
وی می‌افزاید: «با توجه به وجود ۲ دوربین نقطه‌زن در سی و سه پل، شخص خاطی شناسایی شده و مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرد. در تعطیلات نوروزی، یگان حفاظت میراث فرهنگی استان اصفهان در کنار اعضای کمیته امنیت ستاد سفر بر روی پل‌های تاریخی اصفهان گشت‌زنی داشتند.
کرم‌زاده در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «پل‌های تاریخی اصفهان همه‌روزه به‌عنوان معبر شهری، مورد استفاده عموم مردم قرار می‌گیرد و به‌صورت مستقیم در اختیار این اداره کل قرار ندارد؛ لذا حوزه پایش پل‌های تاریخی این اداره کل، حفاظت و مرمت پل‌ها را به‌صورت سالیانه انجام می‌دهد.»
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان بر نقش همه نهادهای خدمات‌رسان عمومی تصریح می‌کند: «پل‌های تاریخی اصفهان به‌ویژه سی‌وسه پل و خواجو، معبر تردد هزاران نفر و حتی محل اُتراق است که همین نکته باعث وارد شدن آسیب به این پل‌ها می‌شود؛ لذا همواره آمادگی خود را برای تعامل با همه نهادهای خدمات‌رسان عمومی به منظور حفاظت از این پل‌ها اعلام کرده‌ایم.»
وی خاطرنشان می‌کند: «اسفند سال گذشته، عملیات مرمت سقف رواق‌های سرپوشیده ۲ سمت عرشه سی و سه پل با اعتباری بالغ بر ۴۰ میلیارد ریال انجام شد و همه درهای این پل که توسط برخی تخریب‌گران آسیب دیده بود و همه حفاظ‌های آن و سایر پل‌های تاریخی همچون خواجو مرمت شد.»
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان بر نقش همه نهادهای خدمات‌رسان عمومی در حفاظت از پل‌های تاریخی تأکید کرده، می‌گوید: «بناهای تاریخی تحت اختیار میراث فرهنگی استان اصفهان به صورت فیزیکی و با حضور یگان حفاظت و همچنین به صورت الکترونیکی با دوربین‌های حفاظتی مراقبت می‌شوند.»
ایران کهن و ظرفیت فراوان آثار تاریخی
گردشگری به عنوان یک صنعت نوین نقش مهمی در رونق اقتصاد و انتقال فرهنگ جوامع ایفا می‌کند و رشد آن باعث ارتقای وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورهای می‌شود.
کشور‌ها برای جذب گردشگر ناچار به توسعه و تقویت زیرساخت‌های خودشان هستند که بدین‌ترتیب گردشگری تقویت زیرساخت‌ها را در پی دارد. صنعت گردشگری همچنین موجب احیای مناطق شهری و روستایی، مرمت و حفظ آثار باستانی، جذب سرمایه‌گذاری، تقویت صنایع دستی و تبادل فرهنگی میان کشور‌ها
می‌شود.
حال با آگاهی از این قدرت و پتانسیل به‌خصوص با توجه به فراوانی ابنیه و اماکن تاریخی در ایران که سرزمینی کهن و با قدمتی هزاران ساله است، در کشور ما وضعیت این صنعت سودآور چگونه است؟ آیا به اندازه کافی به آن توجه شده است؟ ایران به عنوان یکی از ارزان‌ترین مقاصد گردشگری جهان برای گردشگران و همچنین با دارا بودن رتبه دهم جهان برای داشتن جاذبه‌های تاریخی و باستانی و رتبه پنجم جهان در جاذبه‌های طبیعی و همچنین با توجه به ظرفیت‌های فراوان مذهبی، پزشکی و فرهنگی برای جذب گردشگر هنوز با نقطه مطلوب در رشد این صنعت فاصله زیادی دارد.
وجود پتانسیل‌های عظیم تاریخی و طبیعی جهانی گردشگری، ایران را به یکی از جذاب‌ترین مناطق گردشگری جهان تبدیل کرده و به گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران در ردیف ده کشور برتر دنیا در زمینه گردشگری قرار دارد.