راهکارهای مبارزه با نفس(2)(پرسش و پاسخ)
پرسش:
راهکارهای سیر و سلوک و مبارزه با نفس، چگونه و در چه چهارچوبی باید صورت گیرد، تا انسان خدای ناکرده به وادی‌های انحرافی گرفتار نشود و از مسیر و غایت اصلی خود دور نگردد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به مباحثی همچون: ضرورت جهاد اکبر دائمی، ابعاد وجودی انسان و لزوم مبارزه با نفس اماره پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم. علمای علم اخلاق و نویسندگان کتاب‌های اخلاقی که از قرآن و عترت الهام گرفته‌اند برای مبارزه با نفس و تهذیب و تزکیه آن راهکارهای مختلفی را ارائه داده‌اند که به اهم آنها ذیلا می‌پردازیم:
الف) راهکارهای مبارزه سه‌گانه با نفس
بعضی از نویسندگان علم اخلاق راهکارهای اصلی مبارزه با نفس را در سه امر خلاصه کرده‌اند:
1- ایمان به مبدأ و معاد
اگر انسان در همه حال توجه به مبدأ و معاد داشته باشد و این توجه نیز از روی ایمان و اخلاص و معرفت باشد، و از یاد مرگ و آخرت غفلت نکند، این فرایند بهترین و کامل‌ترین راهکار برای مهار حس خودخواهی و مبارزه و غلبه بر هواهای نفسانی سرکش می‌باشد.
2- ایجاد تعادل در امیال و گرایش‌ها
آموزه‌های وحیانی اسلام با ارائه احکام و دستورهایی در قالب شریعت، حدود مناسب و متعادل هر میل و گرایشی را تعیین کرده که اگر در عمل این محدوده حد وسط رعایت شود، از هر گونه افراط و تفریط جلوگیری به عمل می‌آید.
3- مبارزه با مظاهر خودخواهی
اسلام در تعالیم خود به طور مستقیم با آثار و مظاهر خودخواهی و هواهای نفسانی به مبارزه‌ای جدی و همه‌جانبه می‌پردازد. به عنوان مثال با صفاتی از قبیل: حسد، خودخواهی، جاه‌طلبی، کینه‌توزی، خودبرتربیتی و... به طور کلی با نفس اماره به شدت مبارزه می‌کند. حتی به مومنین توصیه می‌فرماید؛ که پا روی نفس اماره بگذارند و بدی دیگران را با نیکی پاسخ دهند «ادفع بالتی هی احسن» مراعات همین اصل در تضعیف هواهای نفسانی و راهکار عملی در مبارزه مستمر و پیگیر با آن بسیار موثر است.
ب) راهکارهای بهداشت روانی
1- پیشگیری
رعایت بهداشت روانی و پیشگیری از گناه و اخلاق زشت بهترین و سهل‌ترین مراحل تهذیب نفس می‌باشد، زیرا نفس در ابتدا به ظلمت گناه آلوده نشده و از نورانیت و صفای فطری برخوردار است و برای انجام دادن کارهای نیک آمادگی بیشتری دارد. طبعا بهترین دوران برای تهذیب و مبارزه با نفس، دوران نوجوانی، جوانی و حتی کودکی است، زیرا پیشگیری از گناه و عادت به مراتب آسان‌تر است. امام علی(ع) می‌فرماید: «غالب الشهوه قبل قوه ضراوتها» بر هوای نفست غلبه کن، قبل از اینکه نیرومند گردد. (غرر‌الحکم، ج 1، ص 475)
2- ترک دفعی
اگر نفس به گناه آلوده شد، نوبت به پاکسازی می‌رسد، پاکسازی را به چند طریق می‌توان شروع کرد که بهترین آنها انقلاب درونی و ترک دفعی و کلی است. انسانی که به رذایل اخلاقی آلوده شد، می‌تواند به سوی خدا بازگردد و توبه نماید، و قلب را از آلودگی به گناه پاکیزه و نفس اماره را مغلوب گرداند و زمام کنترل نفس را برای همیشه در اختیار بگیرد.
3- ترک تدریجی
اگر همت و توان ترک دفعی گناهان را نداریم، می‌توانیم تصمیم بگیریم این عمل را تدریجی انجام دهیم. در نتیجه با ترک هر گناهی، نفس اماره تضعیف و قدرت و توان ما نسبت به ترک گناه و تهذیب نفس بیشتر می‌شود. زیرا هر نقطه سیاهی از گناه که از صفحه دل زایل گردد، به همان مقدار بر سفیدی و نورانیت آن افزوده خواهد شد.
ج) راهکارهای متعدد مبارزاتی
در این الگو راهکارهای متعددی در جهت مبارزه با نفس اماره و کسب فضایل و تهذیب نفس ارائه شده که در اینجا فقط به اهم سرفصل‌های این راهکارها ذیلا اشاره می‌کنیم: 1- خودشناسی 2- خودآگاهی و احساس مسئولیت(یقظه) 3- خداآگاهی(تذکر) 4- سیر در آفاق و انفس(تفکر و تدبر) 5- دوستی و دشمنی برای خدا 6- علم به شرایع و احکام 7- انتخاب دوستان صالح 8- پرهیز از محرمات(غیبت، دروغ، سخن‌چینی، تهمت، تمسخر و...) 9- عمل به مستحبات و ترک مکروهات 10- توبه و استغفار 11- انجام دادن واجبات 12- مرابطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه 13- نیت و اخلاص 14- ریاضت و مجاهدت با نفس 15- خدمت به بندگان خدا 16- توکل و اعتماد به خدا 17- خوش‌رفتاری با مردم 18- رعایت آداب و سنن در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی
د) راهکارهای هشتگانه امام خمینی(ره)
عارفان و صاحب‌نظران سیروسلوک برای مبارزه با نفس مراحلی را ذکر کرده‌اند که آن مراحل باید یکی پس از دیگری طی شود. امام راحل در کتاب چهل حدیث خود برای مبارزه با نفس مراحل هشتگانه‌ای را مطرح کرده‌اند که اجمالا عبارتند از:
1- یقظه(بیداری)
مرحله اول یقظه یعنی بیداری و تنبه و خروج از غفلت و خودفراموشی است که بدون آن هیچگاه آدمی به فکر تزکیه و تهذیب و خودسازی نخواهد افتاد.
2- تفکر و تدبر
مرحله دوم تفکر و تدبر در آیات آفاقی و انفسی است که انسان به سرنوشت خویش و وظیفه‌ای که در برابر خدا دارد و هدف زندگی آشنا شود.
3- عزم
عزم یعنی تصمیم و اراده بر انجام واجبات و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری و استقامت در راه حق و حقیقت که انسان بدون عزم به هیچ‌یک از مقامات عرفانی و سیروسلوک نخواهد رسید.
4- مشارطه
مشارطه یکی از مراحل مرابطه یعنی به هم پیوستن و مراقب خود بودن است که انسان با خود شرط و عهد می‌کند بر انجام واجبات و ترک گناهان.
5- مراقبه
یعنی انسان پس از آنکه با خود عهد و پیمان بست که خلاف نکند باید در تمام اوضاع و احوال مراقب خود باشد و از وساوس شیطان دوری کند.
6- محاسبه
یعنی حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده و محاسبه روزانه که چه میزان طاعت یا معصیت مرتکب شده است.
7- تذکر
یعنی به یاد عظمت خدا بودن و نعمت‌های او را متذکر شدن و خود را در محضر او دیدن و دچار غفلت و فراموشی نشدن
8- معاتبه
یعنی انتقاد از خویشتن پس از فراغت از محاسبه و بازنگری در اعمال روزانه و دادخواهی انسان از خود در محکمه وجدان و مقصر شناختن خود و جبران نواقص و رفع رذایل کردن می‌باشد.