پرسش:

پیوستگی علم و عمل چگونه است و چرا عده‌ای علی‌رغم اینکه از علم و دانش کافی برخوردارند، اما در صحنه عمل به دانسته‌های خود عمل نمی‌کنند؟

پاسخ:

جایگاه ارزشی علم و عمل با هم

یکی از نکات اساسی که در آموزه‌های وحیانی اسلام سخت مورد تاکید قرار گرفته است، پیوستگی کامل میان علم و عمل است. اسلام عملی را که از روی علم و آگاهی نباشد، مورد سرزنش قرار داده و آن را مایه فساد معرفی کرده است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر مما یصلح» هرکسی که بدون علم و شناخت عمل کند، خراب کردنش از اصلاح کردنش بیشتر است.(تحف‌العقول، ص39) همچنین آن حضرت می‌فرماید: «کل علم وبال علی صاحبه الّا من عمل به» هر علمی وبال صاحب خویش است مگر کسی که به علم خود عمل کند.(بحارالانوار، ج2، ص38) از این‌رو روایت و روایات دیگر چنین استنباط می‌شود که عمل بدون علم و آگاهی و علم و دانش بدون عمل هیچ‌کدام به تنهایی ارزش به حساب نمی‌آیند و ضد ارزش بودن آنها امری مسلم و قطعی است.

مذمت عالمان بی‌عمل در قرآن

1- نکوهش و مذمت محترمانه

قرآن کریم عالمان بی‌عمل را طی مراحل مختلفی شدیداً مورد نکوهش و مذمت قرار داده است. در مرحله اول محترمانه از آنها می‌خواهد که به علم و دانش خود عمل کنند، زیرا فقط سخن گفتن و اهل عمل نبودن گناه بزرگی نزد خدای متعال است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا به گفته‌های خود عمل نمی‌کنید؟ این کار که به گفته‌های خود عمل نمی‌کنید نزد خدای متعال گناه بزرگی است.»(الصف-2) و یا در آیه دیگر می‌فرماید: «آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، و خودتان را فراموش می‌کنید (که باید بدان عامل باشید).»(البقره-44)

2- تشبیه عالمان بی‌عمل به الاغ و سگ

در مرحله بعد خدای متعال برای توضیح عالمان بی‌عمل، آنان را تشبیه به الاغ و سگ می‌کند و آنان را از افق انسانیت تنزل داده و به افق حیوانیت می‌رساند. قرآن کریم می‌فرماید: «مثل الذین حملوا التوراهًْ ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفاراً» یهودی‌هایی که با یاد گرفتن تورات بار سنگینی روی دوششان گذاشته شده است، ولی از زیر بار مسئولیتش شانه خالی می‌کنند، مثل آن الاغی‌اند که کتاب‌هایی فقط حمل می‌کند.» و بالاخره در مورد بلعم باعورا که به اسم اعظم الهی هم آگاه بود و دانش فراوانی داشت، او را تشبیه به سگ کرده و می‌فرماید: «مثل او (بعلم باعورا) مانند سگ هاری است که چه به او حمله کنی و چه رهایش کنی، از تشنگی له‌له می‌زند و به تو حمله می‌کند.»(اعراف-176)

3- آرزوی مرگ و هلاکت

در آخرین مرحله خدای متعال از شدت غضب عالمان بی‌عمل را برایشان با کلمه قتل یا ویل آرزوی مرگ و هلاکت می‌کند و می‌فرماید: «قتل الخراصون» مرگ بر دروغگویان.(الذاریات-10) یا می‌فرماید: «ویل للمطففین» هلاکت بر کم‌فروشان.(مطففین-1) یا «ویل لکل افاک اثیم» هلاکت بر هر دروغ‌باف گاهنکاری.(الجاثیه-7) بنابراین از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، عالم بی‌عمل نه‌تنها از علم خود بهره‌ای در زندگی نمی‌برد، بلکه آن علم برای او حجاب اکبر است و هرچقدر بر علم و دانش خود بیفزاید، به همان میزان از خدا دورتر می‌شود. 

از طرف دیگر علم او سبب بدبختی و مایه عقوبت بیشتر او در روز حساب است، و سر آن، این است که جاهل در قصور و تقصیر خود عذری چون جهل خویش دارد که از شدت عذاب او می‌کاهد، اما عالم فاقد چنین عذری است. 

او پس از حصول علم و آگاهی، عالماً عامداً تن به زشتی معصیت داده و فرمان نفس و شیطان را لبیک گفته است. لذا عذاب او در آخرت طاقت‌فرساست. در روایت آمده که در قیامت اهل دوزخ از بوی تعفن دانشمندانی که به علم خود عمل نکرده‌اند، معذب می‌شوند.(بحارالانوار، ج2، ص34)

امام صادق(ع) می‌فرماید: «هفتاد گناه جاهل بخشوده می‌شود قبل از اینکه یک گناه عالم بخشوده شود.(همان، ص27) امام سجاد(ع) می‌فرماید: «در انجیل آمده است که در جست‌وجوی دانستن چیزی که بدان عمل نمی‌کنید نباشید، در حالی که هنوز به آنچه که تاکنون دانسته‌اید عمل نکرده‌اید، چرا که علم همانا اگر به آن عمل نشود، جز دوری از خدا ثمره دیگری ندارد.(همان، ص28) پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «هرکس دانش را جز برای عمل فرا گیرد، همانند کسی است که پروردگارش را استهزاء می‌کند.(کنزالعمال، ح29067)