شبهه:آیا این مطلب در روایت وجود دارد که در آخر الزمان مردم از دین خدا خارج می‌شوند؟ اگر این روایت صحیح است پس با روایاتی که بیانگر مدح افراد در آخرالزمان است‌، چگونه قابل جمع است؟

پاسخ:یکی از موضوعات مطرح شده در روایات معصومین(ع) توصیف انسانهای زمان غیبت کبری و آخرالزمان است. 

در برخی از این روایات اشاره به سختی حفظ ایمان در آن دوره و خروج افراد زیادی از دایره ایمان شده و از طرف دیگر در دسته دیگری از این روایات مؤمنین آخرالزمان ستوده شده‌اند. ممکن است برخی تصور تعارض بین این دو دسته روایات کنند که در ادامه، عدم تعارض این روایات توضیح داده خواهد شد.

ایمان در آخرالزمان و عصر غیبت

یکی از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در روایات مربوط به دوران غیبت یا آخرالزمان، مسئله «ایمان» است. در منابع روایی از این دوره به دوران فتنه و شبهه نیز یادشده است. فتنه‌های آخرالزمان آن‌قدر پیچیده هستند که نه‌تنها مؤمنان را دچار تردید در فهم و تصمیم‌گیری می‌کند بلکه ایمان برخی را از بین می‌برد. در روایات به‌گونه‌ای تصویر شده که همه مردم در معرض این خطر قرار خواهند گرفت. برای نمونه در روایتی امام کاظم‌(ع)می‌فرمایند:

إِذَا فُقِدَ الْخَامِسُ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی أَدْیَانِکُمْ لَا یُزِیلُکُمْ عَنْهَا أَحَدٌ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَیْبَهٍ حَتَّى یَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ مَنْ کَانَ یَقُولُ بِهِ إِنَّمَا هِیَ مِحْنَهٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَه‏ (1)؛ هنگامی که پنجمین فرزند از امام هفتم غایب شود، در مورد دین خود بسیار مراقب باشید؛ مبادا کسی شما را از دینتان جدا سازد که صاحب این امر ناگزیر از غیبتى خواهد بود تا کسی که بدین امر قائل است از آن بازگردد. همانا آن آزمایشى از جانب خدا است که خداوند خلق خود را بدان وسیله مى‌آزماید.

بر اساس این روایت، خطری که ایمان مردم را تهدید می‌کند در قالب یک امتحان بروز می‌کند و افرادی در این آزمون نقش‌آفرینی می‌کنند که ممکن است ایمان و اعتقاد انسان‌ها را ضایع کرده و به آن دستبرد بزنند. نمونه دیگر، روایتی است که دعای غریق در آن آموزش داده‌شده و امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرمایند: سَتُصِیبُکُمْ شُبْهَهٌ فَتَبْقَوْنَ بِلَا عَلَمٍ یُرَى وَ لَا إِمَامٍ هُدًى وَ لَا یَنْجُو مِنْهَا إِلَّا مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ الْغَرِیقِ قُلْتُ کَیْفَ دُعَاءُ الْغَرِیقِ قَالَ یَقُولُ: یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ(2)؛ دورانی شبهه آلود بر شما رخ خواهد داد که بدون ‌امام هدایت‌کننده و پیشواى آشکار بمانید و در این دوران کسى نجات نیابد مگر آنکه دعاى غریق بخواند. عرض کردم دعاى غریق چگونه است‌؟ فرمودند می‌گویى: اى خداى بخشنده، ‌ای مهربان، اى گرداننده دل‌ها، دلم را بر دینت پابرجا نما.

این دسته از روایات نشان می‌دهد که در آخرالزمان، شبهات می‌توانند اعتقاد و دین مردم را از بین ببرند که این‌یک آزمون گسترده و همگانی است و هرکسی موظف است از هر راهی برای تقویت و ثبات دین خود، تلاش کند. سختی مراقبت از دین و خروج برخی مردم از دایره ایمان، دلیل بر تعارض با روایات فضیلت مؤمنان این دوران نیست. امیر مؤمنان(ع) در یک تقسیم‌بندی، مردمان آخرالزمانی را به دو گروه، تقسیم می‌کنند:

وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّهِ وَ اصْطَفَاهُ عَلَى جَمِیعِ الْبَرِیَّهِ وَ لَکِنْ بَعْدَ غَیْبَهٍ وَ حَیْرَهٍ فَلَا یَثْبُتُ فِیهَا عَلَى دِینِهِ إِلَّا الْمُخْلِصُونَ الْمُبَاشِرُونَ لِرَوْحِ الْیَقِینِ(3)؛ سوگند به خدایی که حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله ) را به‌حق برای پیامبری برگزیده و او را به همه مخلوقات فضیلت و برتری داده‌، مسئله ظهور [امام عصر‌(ع)] واقع نخواهد شد، مگر پس از یک دوران سخت حیرانی و سرگردانی که در آن شرایط‌،کسی جز افراد خالص و پاکیزه که یقین را با تمام وجود خود لمس کرده باشند، در پایبندی به دین استوار و پابرجا نخواهند ماند.  بر اساس این روایت، گروه ویژه‌ای از مردم می‌توانند سختی این دوران را طی کرده و بر ایمان خود استوار بمانند و دیگران، در این شرایط دچار سرگردانی و بی‌ایمانی خواهند شد که ممکن است جمعیتشان هم زیاد باشد؛ بنابراین ازآنجاکه آزمون عمومی و بسیار سخت خواهد بود، قبول‌شدگان در این امتحان، پاداش ارزشمندی به دست خواهند آورد که در روایات متعدد مانند همین روایت، از آنان تمجید شده است.

نتیجه:

مهم‌ترین شاخصه دوران آخرالزمان در روایات، ظهور فتنه‌ها، شبهات و اختلافات است که این مسائل و مشکلات، مقدماتی هستند تا مؤمنان در یک آزمون سخت، برای حفظ ایمان خود تلاش کنند. آنچه از روایات به دست می‌آید، این است که در دوران آخرالزمان و یا عصر غیبت امام عصر(ع)، بسیاری از مردم در حوادث و فتنه‌های مختلف و با شبهات بزرگ و کوچک، دچار حیرانی می‌شوند و ازآنجا که برای هدایت به امامشان دسترسی ندارند، ممکن است، ایمانشان نیز به مخاطره بیفتد و آن را از دست بدهند. درحالی‌که بسیاری از مردم با این شرایط سخت، آزمایش می‌شود، اما این‌طور نیست که همه مردم بی‌ایمان شوند؛ بنابراین این دسته از احادیث با برخی روایات که در آنها از مؤمنان آخرالزمان تمجید شده و فضیلت‌های آنان را بیان کرده‌اند، تعارضی ندارند و قابل‌جمع هستند.

پی‌نوشت‌ها:

1. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 1، ص 336.

2. کمال‌الدین‌، ابن‌بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، تهران، اسلامیه‏، چاپ دوم، 1395 ق ‏، ج 2، ص 351.

3. همان، ج 1، ص 304.