پرسش:

براساس آموزه‌های وحیانی، عقوبت استدراج چگونه شامل حال انسان‌ها می‌شود و آثار و نتایج آن چگونه خواهد بود؟

پاسخ:

مفهوم استدراج

به طوری که اهل لغت گفته‌اند، استدراج دو معنا دارد: یکی اینکه چیزی را تدریجاً بگیرند. (زیرا اصل این واژه از درجه گرفته شده که به معنی پله است، همان گونه که انسان در صعود و نزول از طبقات پایین عمارت به بالا، یا به عکس، از پله‌ها استفاده می‌کند،‌ همچنین هرگاه چیزی را تدریجاً و مرحله به مرحله بگیرند یا گرفتارسازند، به این عمل استدراج گفته می‌شود). معنی دیگر استدراج پیچیدن است همان گونه که یک طومار را در هم می‌پیچند (مفردات راغب اصفهانی، ذیل ماده درج) ولی با دقت در هر دو معنا روشن می‌شود که هر دو به یک مفهوم کلی و جامع یعنی انجام تدریجی باز می‌گردد. اما در اصطلاح استدراج یک عقوبتی از جانب خدای متعال بر بندگانش است که شخص به سبب گناهانی که انجام می‌دهد، به تدریج و درجه درجه گرفته می‌شود. بدین معنا که شخص بدکار در کفر و طغیان خود،‌مشغول لذت‌طلبی و کامرانی در این دنیا می‌شود، ولی از سوی دیگر بی‌خبر و غافل است که به تدریج استعداد هدایت‌یابی را از دست می‌دهد و عمرش کوتاه و کوتاه‌تر می‌شود تا بالاخره فرصت هدایت و توبه از دستش می‌رود. و با این عقوبت الهی از دنیا می‌رود. قرآن کریم می‌فرماید: «والذین کذبوا بایاتنا سنستدرجهم من حیث لا یعلمون» کسانی که آیات ما را تکذیب کردند،‌تدریجاً از راهی که نمی‌دانند گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد. (اعراف- 182) بنابراین استدراج به معنای نزدیک شدن به چیزی است که آن چیز براساس آیه شریفه توفیق استغفار و توبه و بازگشت به خدای متعال می‌باشد که از فرد گناهکار و نافرمان به تدریج سلب می‌شود و آن فرد خودش نمی‌داند که گرفتار چه عقوبتی شده است.

سنت استدراج

استدراج در فرهنگ اسلامی یکی از سنت‌های الهی است، به این معنا که خداوند برخی از گناهکاران بی‌پروا را به تدریج به عذاب الهی گرفتار می‌کند. یعنی با این ساز و کار که هر چه بیشتر گناه می‌کنند، خداوند نعمت‌های بیشتری به آنها می‌دهد،‌و آنها بدین سبب بیشتر دچار غرور و غفلت می‌شوند،‌و در نتیجه عذاب سخت‌تری را در پیش روی خواهند داشت. (تفسیر نمونه، ج 7، ص 33) مفهوم استدراج در قرآن دوبار به صورت فعل «سنستدرجهم» (به تدریج آنها را گرفتار می‌کنیم) به کار رفته است: یکی سوره اعراف آیه 182 و دیگری سوره قلم آیه 44 که هر دو آیه درباره عقوبت کافران است.(همان، ص 32) امام صادق(ع) می‌فرماید: «هرگاه بنده‌ای گناه کند، اما در مقابل، نعمت او زیاد گردد، و این نعمت، او را از استغفار باز دارد، این استدراج است، و آن فرد از آنجا که نمی‌داند، به تدریج گرفتار (عقوبت عدم توبه و استغفار) می‌شود.»(الکافی، ج 2، ص 452)

استدراج فردی و اجتماعی

استدراج یا املاء یا امهال یکی از مجموعه سنن الهی در قرآن کریم است که شامل حال افراد و جوامع انسانی می‌شود و انسان‌ها و جوامع بشری به تدریج به عذاب الهی نزدیک می‌شوند. شاخص عقوبت استدراج و نحوه تشخیص آن به این است که اگر فرد یا جامعه گناهکار و نافرمان،‌احساس کنند که هر چه بیشتر گناه می‌کنند،‌ نعمت‌های بیشتری به آنها داده می‌شود، در این شرایط به جای آنکه شاکر نعمت‌های الهی باشند و استغفار کنند و از نافرمانی و گناه و عصیان به سوی خدای متعال توبه و بازگشت نمایند،‌دچار غرور و غفلت بیشتری می‌شوند، و در نتیجه باب هدایت الهی به طور کلی به روی آنها بسته خواهد شد و این روند به صورت تدریجی و گام به گام به وقوع خواهد پیوست. بنابراین برخورداری از نعمت‌ها به خودی خود نشان دهنده عقوبت استدراج نیست، بلکه عکس‌العمل انسان در برابر آنها تعیین می‌کند که انسان یا جامعه گرفتار عقوبت استدراج شده است یا خیر؟ اگر آدمی به جای شکر و بندگی بیشتر در برابر خدا،‌فسق و فجور و کفر بیشتری بورزد، اما همچنان نعمتش افزون شود،‌او گرفتار عقوبت استدراج شده است. در قرآن کریم علاوه بر استدراج فردی،‌ از استدراج اجتماعی هم سخن به میان آمده است. چنانچه در آیه 48 سوره حج خداوند می‌فرماید: «وکاین من قریه املیت لها و هی ظالمه، ثم اخذتها و الی المصیر» و چه بسیار شهرها و آبادی‌هایی که به آنها مهلت دادم، ‌در حالی که ستمگر و ظالم بودند، (اما از این مهلت برای اصلاح خویش استفاده نکردند) سپس آنها را مجازات کردم، ‌و بازگشت تنها به سوی من است.