معنای غضب برای خدا (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: رهبری در یکی از سخنرانی‌هایشان گفتند که باید غضب لله داشته باشیم یعنی برای خودمان به خشم نیاییم و به خاطر توهینی که به دین و خدا شد خشمگین بشویم! اگر یک نفر به پدر و مادرمان توهینی کرد باید بنشینیم و نگاه کنیم؟
پاسخ: خشمی که در راستای اطاعت از خداوند باشد و انسان در خشم خود، خشنودی خدا را در نظر داشته باشد آن خشم، خشمی پسندیده است؛ مثل خشم مؤمن نسبت به دشمنان خدا و هنگام انجام گناهان، امّا خشمی که جهت اطاعت از خداوند نباشد، بلکه در راستای پیروی از شیطان باشد و شخص، خشنودی شیطان را مدنظر داشته باشد آن خشم، خشمی ناپسند است مانند خشم انسان نسبت به برادر دینی خود.
این مطلب توضیحاتی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم:
1. در روایات اسلامی نوعاً خشم و غضب به طور مطلق مورد مذمت و نکوهش قرارگرفته است، اما مشخص است که مراد از آنها، غضبی است که برای هوای نفس و منافع شخصی باشد. زمانی که انسان غضبناک می‌شود عقل وی تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد؛ چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرماید:
« الْغَضَبُ مَمْحَقَهٌ لِقَلْبِ الْحَکِیمِ. وَمَنْ لَمْ یَمْلِکْ غَضَبَهُ، لَمْ یَمْلِکْ عَقْلَه؛ خشم و غضب، دل حکیم را تاریک می‌کند و هر کس غضب خود را در اختیار نگرفت، نمی‌تواند عقل خود را در اختیار بگیرد»(1). بر این اساس، فکرش به درستی کار نمی‌کند؛ همان طور که امام على(ع) فرمود: « الْحِدَّهُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لِأَنَّ صَاحِبَهَا یَنْدَمُ فَإِنْ لَمْ یَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکِم؛ تندخویی، بخشى از دیوانگى است؛ زیرا صاحب آن (در غالب موارد)، بعداً پشیمان می‌شود و اگر چنانچه پشیمان نشد جنون او ریشه می‌دواند!»(2). بسیاری از تصمیم‌هایی که شخص خشمگین می‌گیرد درست نیست و او دست به کارهایی می‌زند که بعداً پشیمانی را به دنبال خواهد داشت؛ بر این اساس باید از چنین خشمی به خدا پناه برد.
2. برخی غضب‌ها ممدوح و پسندیده است. خشمی که برای رضای حق باشد نه تنها مذموم نیست، بلکه بسیار پسندیده و در برخی موارد، لازم و ضروری است. امام علی(ع) می‌فرماید: «...جهاد چهار شعبه دارد: امربه معروف، نهى از منکر، پایدارى در جبهه‌ها و کینه توزى با فاسقان. پس هر که امربه معروف کند پشت مؤمن را محکم ساخته و هر که نهى از منکر کند بینى کافر را به خاک مالیده و هر که در جبهه‌ها پایدارى کند به عهد و وظیفه خود عمل نموده و هر که با فاسقان کینه بورزد براى خدا خشم گرفته و هر که براى خدا خشم بگیرد حقیقتاً مؤمن است. پس این است ایمان و پایه‌هاى آن»(3). این روایت به خوبی خشم برای رضای خدا را تأیید می‌کند.
3. نکته مهم در اخلاق اسلامی این است که خشم و غضب برای رضای خدا نیز نباید از دایره اخلاق و شرع فراتر رود؛ یعنی مثلاً کسی که برای خدا خشمگین می‌شود، نباید به خود اجازه ظلم و ستم و فحاشی و هتاکی و کارهای غیراخلاقی بدهد؛ یعنی مثلاً در مواجهه با فاسقان تذکر محکم می‌دهد یا در جبهه جهاد محکم و جدی مبارزه می‌کند. نباید کسی تصور کند حالا که در مواجهه با گناه یا فسق یا کفار یا فاسق باید جدی و محکم و تند باشد، پس اجازه هر نوع ظلم و تجاوز از حق یا فحاشی و هتاکی را دارد. اسلام چنین اجازه‌ای به ما نمی‌دهد.
امیرالمؤمنین در عین جدیت در جهاد، پا را از دایره اخلاق بیرون نگذاشته است. دریکی از جنگ‌ها وقتی لشکر دشمن شروع به فحاشی یا هتاکی کرد و لشکریان امیرالمؤمنین(ع) نیز قصد مقابله به مثل داشتند، حضرت فرمودند: « إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ کَانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْر؛ من دوست ندارم که شما دشنام دهنده باشید؛ ولى اگر اعمال زشتشان را شرح دهید و احوال آنها را بیان کنید به گفتار صحیح نزدیک‌تر و براى اتمام حجّت رساتر است»(4) این سیره اهل بیت(ع)است.
در جای خود در کتب تاریخی ثابت است که فاطمه زهرا (س) دو خطبه طوفانی ایراد کرده؛ دو خطبه به معنای واقعی کلمه طوفانی. یکی در مسجد در میان انبوه متراکم مردان (5)، یکی هم خطاب به زنان مدینه (6) که پُر است از مطالب بسیار مهم و اعتراضی و تبیین مفاهیم برجسته اسلامی که فاطمه زهرا (س) در مورد آنها خطر را احساس می‌کرد، ولی در این دو خطبه مهم و بزرگ و پُرشور، یک کلمه هتک و زشت و توهین‌آمیز وجود ندارد و همه کلمات، محکم و مستحکم و بیانات متین و متقن است. پس به بهانه غضب برای خدا، ظلم و ستم و معصیت و بی‌اخلاقی جایز نیست.
4. در مورد توهین به والدین هم می‌توان گفت باید با جدیت و محکم برخورد کرد. غضب و تندی شاید همیشه و همه جا لازم نباشد، ولی حتماً تذکر و دفاع از حیثیت آنها لازم است. کسی حق ندارد به والدین ما توهین کند. اگر کسی این کار را کرد بدون اینکه مقابله به مثل کنیم باید به او تذکر بدهیم. باید بگوییم حق نداری توهین کنی. اگر اصرار به کارش دارد باید از او جدا شوید و جلسه را ترک کنید. این برخورد حتماً ارزشمند و از موارد غضب برای خداست.
نتیجه: غضب و خشم غالباً نکوهیده و نشانه خروج از قوه عاقله و افراط است ولی غضب برای خدا هم داریم که ممدوح و پسندیده است و در منابع دینی بر آن تاییدات وجود دارد و خوب است که در دفاع از ارزش‌های اسلامی انسان به صورت جدی و محکم بایستد. منتها نباید از دایره اخلاق خارج شد و به بهانه غضب برای خدا نمی‌توان هتاکی یا فحاشی یا در بدی‌ها مقابله به مثل کرد.
توهین به والدین نیز از مواردی است که نباید سکوت کرد. باید حتماً محکم و جدی تذکر داد و از مصادیق غضب برای خدا می‌تواند باشد. باید محکم تذکر دهید اگر اصرار داشت از او جدا شوید حتی در صورت ادامه آزار می‌توان از پیگیری حقوقی نیز استفاده کرد.
به طور کلی غضبی که برای کسب رضای خدا باشد ممدوح و خشمی که به انگیزه‌های نفسانی و برای دل خنک کردن، انتقام گرفتن،ضایع کردن، تحقیر و تنقیص طرف مقابل، خود نشان دادن و از این قبیل موارد باشد، مذموم و ناپسند است.
منابع بیشتر برای مطالعه:
- نماز و مهار خشم، علی نور محمدی.
- خشم و شیوه‌های درمان آن از دیدگاه آیات و روایات، بهزاد بیرانوند.
- فرو بردن خشم، محمد قائم فرد.
پی‌نوشت‌ها:
۱.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1429 ق، ج 3، ص 745.
۲. سید رضی، نهج‌البلاغه، محقق و مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم،ص 514.
3. شیخ مفید، الامالی، ص 278، کنگره شیخ مفید، قم.
4. نهج‌البلاغه، همان، ص 323.
5. ن ک: شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، ج ۳، صص ۵۶۷-۵۶۸.
6. ن ک: شیخ صدوق، محمد بن على، معانی الأخبار، دفتر انتشارات اسلامى، ص 354.