پرسش: 

از منظر آموزه‌های وحیانی، امید و آرزو چه نقشی در حیات فردی و اجتماعی انسان دارد، و کدام امید و آرزو می‌تواند موجبات رشد، سعادت و رستگاری انسان و جوامع انسانی را فراهم آورد؟

پاسخ:

در دو بخش قبلی پاسخ به این سؤال، مباحثی همچون: زنده بودن انسان به امید و آرزو و انواع آرزوها شامل: الف) آرزوهای باطل و بازدارنده: 1- بیهودگی آرزوهای دراز (طول‌الامل) را مطرح کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌ می‌گیریم.

3- اما در پاسخ به سؤال سوم که راهکار درمان آرزوهای دراز و طولانی است، در اینجا به اهم راهکارهای ازاله این صفت روانی می‌پردازیم. الف) انسان باید بکوشد در زندگی، اهل تعقل و اندیشه‌ورزی باشد. اندیشیدن درباره حقیقت وجود آدمی، حقیقت دنیا و عالم هستی چنان ارزشمند است که از بزرگ‌ترین عبادت‌ها شمرده شده است. زیرا بهره‌گیری از نیروی اندیشه، در حقیقت، سود جستن از نورانیت پیامبر درونی و تصدیق حجت خدا یعنی عقل است. خداوند سبحان پیامبران را حجت بیرونی معرفی می‌کند و در کنار آن عقل را حجت درونی انسان‌ها می‌داند، حجتی که همیشه همراه وجود آدمی است. بنابراین عمل به دستورها و باید و نبایدهای پیامبر بیرونی و درونی، چراغ راهی است فراروی زندگی فردی و اجتماعی انسان برای رسیدن به راه رشد، تعالی، سعادت و رستگاری در دنیا و آخرت. ب) انسان باید حب دنیا و دنیاپرستی را با یاد مرگ و آخرت از دل خود بیرون کند. پیامبر اکرم(ص) به ابن مسعود فرمود: آرزویت را کوتاه گردان. چون صبح شد بگو: من روز را به شب نخواهم رساند. چون شب درآمد بگو:‌ من تا صبح زنده نخواهم بود و بر جداشدن از دنیا مصمم باش و دیدار خدا را دوست بدار. (میزان‌الحکمه، محمدی ری‌شهری(ره)، ج 1، ص 184، ح 727) ج) تداوم قرآن خواندن، شرکت در مجالس مذهبی و مجالست با علمای ربانی و مومنان و اهل تقوا و انس با دعاهای معتبر اهل بیت(ع) و تفکر و تعمق درباره قرآن و روایات معصومین(ع) و... از دیگر کارهایی است که در خشکاندن آرزوهای باطل و طولانی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.

خصوصیات آرزوهای باطل

1- مرگ، دشمن آرزو

انسان هیچ‌گاه به آرزوهای طولانی و باطل خود نخواهد رسید، زیرا پدیده مرگ سراغ همه انسان‌ها خواهد آمد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خدای بزرگ می‌فرماید: بی‌گمان امید و آرزوی هر مومنی را که به غیر از من امید بندد قطع می‌کنم.» (همان، ح 730) امام علی(ع) می‌فرماید «الاجل حصاد الامل».

2- بی‌حد و مرز و بی‌پایان بودن آرزو

تحقق هر آرزویی با پیدایش آرزوهای دیگر همراه است. بنابراین آرزوها حد و مرزی ندارد و بی‌پایان است به ویژه اینکه آرزوهای طولانی و باطل اساسا غیرقابل حصول است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «آدمیزاد پیر می‌شود، اما دو خصلت در او جوان می‌گردد: حرص و آرزو.» (تحف‌العقول، ص 60) امام علی(ع) هم می‌فرماید: «الاصل لاغایه له» آرزو پایانی ندارد (و در پی هر آرزویی آرزوی دیگر است.) (غرر‌الحکم، ح 1010)

3- فریب دهنده عقل

امام علی(ع) می‌فرماید: «آرزو عقل را گمراه می‌سازد و یاد خدا را به فراموشی می‌سپارد. به آرزوها اعتنا نکنید که فریبنده است و صاحبش را فریب می‌دهد.» (نهج‌البلاغه- خطبه 85)

4- کورکننده چشم دل

بین داشتن بصر با بصیرت فرق زیادی است و چه بسا کسانی که بصر دارند ولی بصیرت ندارند، می‌بینند ولی درک نمی‌کنند همان‌طور که ممکن است برخی بصر نداشته باشند. اما چشم دل آنها روشن باشد. یکی از آثار منفی آرزوهای باطل بسته شدن چشم دل و توجه به ظواهر می‌باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الامانی تعمی عیون البصائر» آرزوها چشم‌های بصیرت را کور می‌کند. (غرر‌الحکم، ح 1375)

5- قساوت قلب

آرزوهای طولانی و باطل برای انسان قساوت قلب به همراه دارد. امام علی(ع) می‌فرماید: خداوند به موسی(ع) خطاب کرد: «ای موسی! آرزویت را در دنیا طولانی ننما که قلب تو سخت می‌شود، و کسی که قلبش سخت باشد، از من دور است.» (بحارالانوار، ج 73، ص 398)

6- تباه‌کننده اعمال

امام علی‌(ع) می‌فرماید: «ثمره الامل فسادالعمل- الامل یفسد العمل» نتیجه آرزوهای (باطل)، فاسد شدن عمل است، آرزو عمل را تباه می‌کند. (غرر‌الحکم، ج 4641 و ح 1358)

7- عامل هلاکت اقوام گذشته

امام علی(ع) می‌فرماید: «آنان که پیش از شما بودند، در اثر آرزوهای طولانی و پنهان بودن نهایت زندگی هلاک شدند.» (نهج‌البلاغه- خطبه 147)

8- غفلت از مرگ

امام علی(ع) می‌فرماید: «الامل ینسی الاجل» آرزو و مرگ را از یاد انسان می‌برد. (همان، ح 874)

ب) آرزوهای کمال‌زا و سعادت‌آفرین

آرزوهای کمال‌زا و سعادت‌آفرین را انسان می‌تواند در چارچوب آموزه‌های وحیانی و عقلانی به دست آورد. اوامر و نواهی الهی حدود و ضوابط و ملاک‌های امید و آرزوهای تکامل‌آفرین را برای ما روشن می‌کند. برخی از این آرزوهای کمال‌آفرین را از آموزه‌های گهربار امام علی(ع) چنین می‌توان برداشت کرد: آرزوی آسایش مظلومان- آرزوی آینده و قیامتی روشن- آرزوی اجرای حدود الهی- آرزوی فراگیری ارزش‌های والای اخلاقی- آرزوی نصرت و استواری دین- آرزوی اصلاح جامعه اسلامی- آرزوی اصلاح نفس- آرزوی بهترین بنده خدا بودن- آرزوی بی‌نیازی و خودکفایی- آرزوی پیروزی بر دشمنان- آرزوی پیروزی حق- آرزوی اتحاد، دوستی و همبستگی مسلمانان- آرزوی شهادت- آرزوی عاقبت به خیری و عافیت دین و دنیا- آرزوی گسترش عدالت- آرزوی نابودی باطل- آرزوی نجات از فتنه‌ها و وحدت و تالیف قلوب- آرزوی اصلاح تمامی مفاسد مسلمانان- آرزوی تحقق دولت کریمه امام زمان(عج) و...