پرسش:

محاسبه نفس که یکی از دستورات مفید و سازنده وحیانی است چگونه و با چه سازوکاری باید انجام گیرد؟

پاسخ:

نظم و حساب و کتاب هستی

جهان هستی بر پایه نظم دقیق و ارتباطی استوار شکل گرفته که گویای آن است که هیچ موجودی بدون هدف پدیدار نگشته و عبث و بیهوده آفریده نشده است، چنانکه امام علی(ع) می‌فرماید: «جعل‌الله لکل عمل ثوابا و لکل شیئ حسابا» خداوند برای هر عملی پاداشی و برای هر چیزی حسابی قرار داده است.(شرح غررالحکم، ج 3، ص 370) قرآن کریم کسانی را که از هدف خویش دور افتاده و به بازی دنیا مشغول شده‌اند، این‌چنین توبیخ و سرزنش می‌کند: آیا می‌پندارید که شما را بیهوده آفریدیم و به سوی ما بازنمی‌گردید؟ (مومنون- 115)

محاسبه نفس، راهکار رشد و تعالی انسان

یکی از دستورات و راهکارهای بسیار سازنده و مفید اسلام امر به اجرای محاسبه نفس است و این راهکار حسابرسی نفس یکی از بهترین راه‌های رشد و کمال انسان به حساب می‌آید. روح آدمی استعداد و ظرفیت بسیار بزرگی دارد و در صورت استفاده از این ظرفیت به قدرت‌ها و مقام‌های عرفانی بسیار بلندی خواهد رسید.

 این توانایی در وجود همه هست، اما با حسابرسی و محاسبه نفس، برخی از آن آشکار و تجلی می‌یابد. در آخرت خداوند از انسان‌ها حسابرسی سخت و دقیقی خواهد کرد. اما برای اینکه انسان خود را برای حسابرسی خداوند آماده نماید، باید قبلا خود را در بوته محاسبه و ارزیابی قرار دهد.

 از این رو پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا وزنوها قبل ان توزنوا و تجهزوا للعرض الاکبر» پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود را محاسبه کنید و قبل از آنکه اعمال شما را در میزان قرار دهند، آن را وزن نمایید و خود را برای حسابرسی بزرگتری آماده سازید.

(بحارالانوار، ج 70، ص 73) 

در محاسبه هر چیز سود و زیان آن بررسی می‌شود. بررسی سود و زیان گاهی قبل از عمل و زمانی پس از انجام آن می‌باشد. 

با این بررسی روزانه و عزم و اراده بر تکرار و تقویت نقاط مثبت و پرهیز و عدم تکرار نقاط ضعف و خسارت‌آفرین، انسان‌ها به طور طبیعی در مسیر رشد و تعالی قرار خواهند گرفت و هر روزشان بهتر و کاملتر از دیروز خواهد شد. امام علی(ع) می‌فرماید: «من اعتدل یوماه فهو مغبون» کسی که دو روزش یکسان باشد، مغبون و زیانکار است.(امالی، شیخ صدوق، ص 644)

چگونگی محاسبه نفس

حسابرسی از نفس شامل پنج مرحله است که به ترتیب عبارتند از: 1- مشارطه 2- مراقبه 3- محاسبه 4- معاتبه 5- معاقبه

1- مشارطه

مشارطه به معنای شرط‌گذاری با خود یا با دیگری است و هنگامی که انسان با خود عهد و پیمان ببندد که سرمایه‌های مادی و معنوی را که خداوند در اختیار او قرار داده است در جهت اصلاح خود به کار بگیرد، می‌گوییم مشارطه(شرط‌گذاری با خود) کرده است.

2- مراقبه

چون انسان با خود عهد و پیمان بست که از گناهان دوری کند و همه کوشش خویش را صرف انجام واجبات و کسب خشنودی خداوند نماید، زمان وفای به این عهد و پیمان می‌رسد و چون نفس برای انجام گناهان و پیروی از شهوات آمادگی بیشتری دارد، ناخودآگاه بدان سو کشیده می‌شود. به همین جهت انسان پس از مشارطه برای اجرای عهد و پیمان باید مواظب و مراقب نفس خود باشد، چرا که بدون آن هرگز نمی‌تواند نفس خود را اصلاح و تزکیه نماید. امام علی(ع) می‌فرماید: سزاوار است که انسان بر نفس خود مسلط باشد و قلب و زبانش را مراقبت نماید. (شرح غررالحکم، ج 6، ص 445)

3- محاسبه

محاسبه آن است که انسان در هر شبانه‌روز وقتی را معین کند تا در آن خود را حسابرسی کند و طاعات و معاصی خود را بسنجد و ارزیابی کند و به خود نمره بدهد. اگر دید معصیتی از او سر زده و یا قصور و تقصیری در کار بوده است، از خداوند طلب بخشش کند و تصمیم جدی بگیرد که دیگر چنین کاری را انجام ندهد و تکرار نکند.

4- معاتبه

معاتبه آن است که پس از محاسبه چون دید مرتکب گناهانی شده و یا واجبی را ترک کرده، خود را سرزنش و ملامت کند و نفس خود را برای مرحله بعدی که معاقبه و مجازات عملی است آماده کند.

5- معاقبه

برای اصلاح نفس، سرزنش و ملامت تنها کافی نیست، بلکه باید نفس را در برابر گناهانی که مرتکب شده مجازات و معاقبه کند و برای هر گناهی مجازات و عقوبت مناسب با خودش را انجام دهد.

نتایج محاسبه به طور طبیعی با این سازوکار اصلاح تدریجی نفس و روند تکاملی روح انسان خواهد بود که امام علی(ع) می‌فرماید: «ثمرهًْ المحاسبه صلاح النفس» نتیجه محاسبه، اصلاح شدن نفس انسان است.(محجهًْ‌البیضاء، ج 8، ص 150)