روش‌های مقابله با سیلاب و مدیریت آن-بخش نخست
مهار و به‌کارگیری مارپیچ آب‌های سرگردان
گالیا‌توانگر
طوفان‌های بوشهر از شیدایی جنوب برمی‌خاست و سرمایش تا مغز استخوان می‌نشست. کلاهِ ژاکتِ صورتی‌رنگی را که مامان برایم بافته بود، روی سرم گذاشتم. به چکمه‌های قرمزم خیره شدم. گویی می‌خواستم با آنها اتمام حجت داشته باشم که آیا یارای عبوردادنم از عرض خیابان که نه، رودخانهای تازه متولدشده را دارند یا نه؟
کافی بود یک باران دم‌اسبی بزند تا آب همه خیابان‌ها و کوچه‌ها را بردارد. به خیابان آب برداشته نگریستم. قلبم مثل گنجشک‌های زیر باران مانده تندتند می‌زد. باید از عرض خیابان می‌گذشتم. خیابان نبود، یک رود پریشان و خشم گرفته بود. بغضم گرفت. تنها مانده بودم و شانه‌ای برای تکیه نداشتم. رعد زد و برقش روی صورتم افتاد. از همان‌جا در دوردست نگاهم چند نفر نخل را دیدم که گیسویشان در تندباد، پریشان مانده و کمرشان خمیده بود.
بغضم را فرو دادم. کیفم را روی پشت گرفتم و روانه موج‌های خیابان شدم. با خودم تکرار کردم: «چیزی نیست، تو رد می‌شوی!» هرچه جلوتر رفتم، آب بالا و بالاتر آمد. تا ساق پایم، تن سرد و پریشانش را بالا کشید. سر که برگرداندم یک وانتی را دیدم که مثل دایناسوری آبی‌رنگ به سمتم می‌آمد. تا آمدم که به خودم بیایم، بادِ سرعتش در مانتوام پیچید و پرش آب به صورتم سیلی زد. به‌ناچار فروافتادم در دامن رود وحشیِ خیابان. ناگهان مامان را دیدم که گفت: «بلند شو، بلند شو، بیا بریم آن طرف!» دستم را گرفت و مرا بالاخره از آن معرکه نجات داد. چکمه‌ام پر از آب شده بود و سرما از جوراب خیس به انگشتان پایم نفوذ کرده و کِرِخ شده بودند.
سر برگرداندم که بپرسم: «مامان! تو که تب داشتی، چطوری آمدی دنبالم؟!» خانه که رسیدم، دیدم مامان تب‌دار افتاده است. جوراب‌هایم را گذاشتم کنار علاءالدین. رویش دمپختک خرما بود. قابلمه را پایین گذاشتم و شیر را داغ کردم. به او و خودم خوراندم. آن‌قدر به علاءالدین چسبیدم که گویی خورشید را بغل کرده باشم. تازه یادم آمد که مامان آمده بود دنبالم، اما چطوری؟ او که در خانه بود!
تعریف سیلاب و انواع آن
سیلاب عبارت از آب فراوانی است که به‌سرعت جاری شده و طغیان نماید، قسمتی از زمین را که در شرایط عادی زیر آب نیست، فراگیرد، به بیانی دیگر؛ سیل بالا آمدن نسبتاً زیاد آب در یک رودخانه یا مسیل است که حالتی نسبی داشته و اصولاً نسبت به رژیم عادی یا نرمال سنجیده می‌شود.
هرگاه مقدار آب بیش از ظرفیت عبور جریان به طور طبیعی در آبراهه خود باشد، آب از آبراهه یا مسیر جریان بالا آمده که در این صورت سیل جاری می‌گردد. سیل یا سیلاب عبارت است از تراز یا جریان زیاد (غیرعادی آب) در سطح زمین، در داخل رودخانه، در سیل راه، در دریاچه یا در منطقه ساحل که منجر به اثرگذاری قابل‌توجه شود.
ایران جزو 10 كشور اول دنیا به لحاظ تنوع و حجم وسیع خسارات ناشی از وقوع حوادث قهری بوده كه سالیانه بخش بزرگی از سرانه تولید ناخالص ملی صرف بازسازی و بازتوانی خسارات ناشی از وقوع حوادث قهری می‌گردد.
از مهم‌ترین حوادث قهری در كشور سیل است كه به دلیل شرایط خاص جغرافیائی كشور در اغلب نقاط با بروز ناپایداری‌های جوی با مشكلات سیل رو‌به‌رو می‌شود. پدیده‌های جوی نظیر: سیل، طوفان، صاعقه، تگرگ و سرمازدگی و... ارتباط مستقیم با یكدیگر دارد. در ایران به دلیل وسعت خسارات ناشی از زلزله و تبعات روانی آن زلزله به‌عنوان بزرگ‌ترین حادثه قهری شناخته می‌شود، ولی این در حالی است كه در سال‌های اخیر تنها حدود 8 درصد از كل خسارات وارده ناشی از وقوع حوادث قهری مربوط به زلزله بوده و مابقی آن مربوط به سایر حوادث قهری از جمله سیل، خشكسالی، سرمازدگی و... است. 97 درصد شهرهای ایران در معرض زلزله و 350 شهر در معرض سیل قرار دارند. در یک طبقه‌بندی کلی سیلاب‌های رخ داده در کشور را می‌توان بدین شرح طبقه‌بندی کرد:
الف) سیل ناگهانی ناشی از بارش شدید در حوزه‌های معمولاً کوچک اتفاق می‌افتد. مانند سیل مناطق گلابدره (1366)، ماسوله (1377)، گلستان (1381 و 1380) و ...
وقوع این نوع سیلاب‌ها معمولاً در فصل بهار و تابستان ناشی از عکس‌العمل سریع هیدرولیکی حوزه نسبت به بارش شدید است و به دلیل ماهیت غافلگیرکننده این نوع سیلاب، منجر به خسارات و ضایعات قابل‌توجه می‌گردد.
ب) سیل رودخانهای ناشی از بارش نسبتاً شدید و طولانی‌مدت در حوزه‌های با مساحت زیاد و یا بارش‌های متوالی بیش از ظرفیت نفوذپذیری مانند سیل در استان‌های جنوبی (سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان، خوزستان)
ج) سیل دریایی به دلیل بالا آمدن سطح آب دریا و یا دریاچه‌ها مانند بالا آمدن آب دریای خزر در سال‌های 1371 و 1375.
د) سیل ناشی از ذوب برف که از ذوب برف‌های بالادست به دلیل افزایش ناگهانی درجه‌حرارت ایجاد شده که می‌تواند توأم با بارندگی نیز باشد.
روش‌های مقابله با سیلاب
روش‌های مختلفی برای مدیریت سیلاب به کار گرفته می‌شوند. این روش‌ها را می‌توان در چهار دسته زیر طبقه‌بندی کرد:
1- روش‌های سازه‌ای (ساختمانی) کنترل سیلاب
2- روش‌های مدیریتی (غیرسازه‌ای) مقابله با سیلاب
اولین دسته بر مبنای حفاظت فیزیکی به‌وسیله سازه‌ها است و روش‌های سازه‌ای نامیده می‌شود. سه دسته دیگر در گروه روش‌های غیرسازه‌ای طبقه‌بندی می‌شوند. به‌عبارت دیگر روش‌های سازه‌ای، قبل از وقوع سیلاب اعمال می‌شوند، ماهیت عمدتاً سازه‌ای دارند و به منظور دور کردن سیلاب از مردم به کار گرفته می‌شوند. روش‌های دیگر مانند هشدار سیلاب و تخلیه ساکنین به هنگام سیلاب و به منظور دور کردن مردم از سیلاب انجام می‌شدند و دارای ماهیت غیرسازه‌ای هستند. با وجودی که برخی روش‌های غیرسازه‌ای مدیریت سیلاب مانند پیش‌بینی سیلاب، مقاوم‌سازی سیل‌بندها در جریان سیلاب، پهنه‌بندی و مقاوم‌سازی در مناطق مسکونی و اراضی کشاورزی از 2000 سال پیش در برخی کشورهای جنوب شرقی آسیا مانند چین، ویتنام و بنگلادش به کار گرفته می‌شده است. در اواخر دهه 1980، روش‌های غیرسازه‌ای در بسیاری از کشورها یا ناشناخته بودند و یا مورد توجه قرار نمی‌گرفتند. از آن زمان بسیاری از کشورهایی که تصور داشتند موفق به مهار سیلاب شده‌اند، مجددا خسارت‌های عمده‌ای را در اثر سیلاب‌ها متحمل شدند و اکنون به طور جدی در حال تفکر مجدد و بازنگری در مورد کارایی روش‌های سازه‌ای زمانی که به تنهایی به کار گرفته شوند، هستند. در بسیار از این کشورها این تصور وجود داشت که روش‌های غیرسازه‌ای برای کشورهای فقیر مناسب است و با احداث سدها، سیل‌بندها و کانال‌های سیل‌بر، می‌توان به طور کامل سیلاب‌ها را کنترل کرد و از آب‌گرفتگی جلوگیری کرد. تجربیات جهانی نشان داده است که این راهبرد غیرعقلانی است!
علی خداداد، مهندس زمین‌شناس به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اکنون در بسیار از کشورهای ثروتمند غربی و ژاپن، کارشناسان سیلاب اعتقاد دارند که ترکیب روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای، راه‌حل بهینه برای حداقل نمودن خسارات سیلاب است. درعین‌حال این ترکیب روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای (هدایت سیلاب در مسیر مناسب با کمک جغرافیای منطقه) کم‌هزینه‌تر از روش‌های سازه‌ای به تنهایی است.» این مهندس زمین‌شناس در ادامه می‌افزاید: «رهیافت‌های غیرسازه‌ای در مدیریت سیل دربرگیرنده آن بخش از فعالیت‌هایی است که برای رفع یا تسکین اثرات تخریبی سیلاب، سازه‌های فیزیکی احداث نمی‌شود. رهیافت‌های سازه‌ای در مدیریت سیلاب عبارت‌اند از: سدها، خاکریزها، سیل‌بندها، منحرف نمودن سیلاب، کانال‌های سیلاب بر و غیره که به‌وسیله ذخیره، محدودسازی یا تعدیل جریان و یا انحراف سیلاب، مهار سیلاب را تا حدی ممکن می‌سازد. ممکن است سازه‌ای به صورتی ترکیبی با رهیافت‌های سازه‌ای یا غیرسازه‌ای مورداستفاده قرار گیرند، ولی الزاماً پیش‌نیاز تمهیدات غیرسازه‌ای نخواهد بود.» وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «به‌هرحال همیشه روش‌های غیرسازه‌ای باید توأماً در طراحی‌های سازه‌ای موردتوجه قرار گیرند، زیرا استفاده از آنها موجب افزایش در اثربخشی می‌شود. در شرایط حاکم بر بعضی از حوضه‌های آبریز رودخانه‌ها، ممکن است روش‌های غیرسازه‌ای از روش‌های سازه‌ای مهار سیلاب کم‌هزینه‌تر باشند.»
چگونگی مهار سیلاب و اقدامات اجرائی
هیدرولوژی سیلاب به آن بخش از این علم گفته می‌شود که عمدتاً پدیده سیلاب و به‌ویژه مقادیر آن را در زمان و مکان تعریف می‌کنید. اقدامات جامع مدیریت و جلوگیری از زیان‌های سیل شامل دو دسته اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای (مدیریتی) است. اقدامات غیرسازه‌ای یا مدیریتی که در اصل فاقد فعالیت‌های ساختمانی بزرگ است، به‌تبع آن نیز اثرات زیست‌محیطی کمتری دارند. روش‌های غیرسازه‌ای، حساسیت به سیلاب و اثر آن را کاهش می‌دهد.
هدی قاسیمه، دکتری آبخیزداری برایمان تبیین می‌کند: «در اقدامات سازه‌ای و در شیوه گوره‌ها و سیل‌بندها، فقط اراضی پشت خاک‌ریز زیاد دیوار و تنها برای تراز سیلاب طرح حفاظت می‌شوند. اساسی‌ترین روش انحراف سیلاب، استفاده از سیل راه‌های کنارگذر است. در روش حوضچه‌های تأخیری و اراضی ویژه ذخیره سیلاب، سیلاب بیشتر از حد معین، با استفاده از سرریز یا سازه‌های پایین‌دست ساخته شده بر روی خاکریزها در اراضی پست (با تراز پایین) پشت خاکریزها پخش می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «در طرح‌‌های مهار سیلاب عموماً مطلوب‌ترین وضعیت آن است که محل مخزن درست در بالادست محل یا بازه موردنظر برای حفاظت باشد و شرایط توپوگرافی منطقه نیز برای احداث سد با حجم مخزن کافی مناسب باشد. مهار سیلاب به وسیله گوره‌ها از قدیمی‌ترین و متداول‌ترین روش‌های مهار سیل است و اصولاً در مناطقی که ارزش اقتصادی زمین‌های اطراف رودخانه کم باشد، توصیه می‌گردد. در روش انحراف سیلاب به زمین‌های پست (گود) برای عملی ساختن انحراف سیلاب لازم است، زمین‌های پستی در مجاورت رودخانه وجود داشته باشد تا از آن طریق بتوان حجم سیلاب را در آنها موقتاً ذخیره کرد. در روش طبیعی یا بیولوژیک با استفاده از پوشش گیاهی (چمن، بوته، درختچه و درخت) یا استفاده از چوب و ترکه به‌هم‌بافته شده نوعی حفاظت طبیعی برای مهار فرسایش ایجاد می‌کنند. در روس ترکیبی (طبیعی- سازه‌ای) مجموعه شرایط حفاظت سازه‌ای و تثبیت بیولوژیک فراهم می‌گردد.»
رضا فروغی‌فر، کارشناس آب نیز درباره شیوه‌های مهار سیلاب برایمان توضیح می‌دهد: «سیل یکی از بلایای طبیعی است که خسارات جانی و مالی فراوانی به همراه دارد؛ لذا باید به کنترل و مهار آن پرداخت. به‌طور کلی دو روش برای پخش سیلاب وجود دارد که عبارت‌اند از: 1-روش غرقابی 2- روش سیلابی. همچنین بر اساس نوع کار و هدف سیستم، پروژه‌های پخش سیلاب به چندین دسته تقسیم می‌شود. در مناطق خشک با طغیان‌های چندساعته تا چندروزه دو روش قابل اجراست: دیواره، حوضچه‌های بزرگ، درحالی‌که در مناطق خشک فصلی و طغیان‌های اتفاقی روش‌های دیگری قابل اجراست: مانند: سیستم با جریان‌های رودخانهای، کنترل‌کننده، روش چرخشی و...
مراحل مدیریت بحران
مراحل مدیریت بحران در مهار سیلاب‌ها عبارت‌اند از: پیش‌بینی، پیشگیری، آمادگی، مقابله، بازسازی و بازتوانی.
پیش‌بینی: مجموعه اقدامات مبتنی بر مطالعات علمی و تخصصی با بررسی نشانه‌ها و علائم هشداردهنده كه احتمال وقوع حوادث غیرمترقبه در ابعاد جغرافیایی، زمانی و مكانی را تعیین می‌کند.
پیشگیری: مجموعه اقداماتی است كه قبل از وقوع بحران با هدف جلوگیری از وقوع مخاطرات و یا كاهش آثار زیان‌بار آن انجام می‌شود.
آمادگی: مجموعه اقداماتی است كه توانایی جامعه را در انجام مراحل مختلف مدیریت بحران افزایش می‌دهد. آمادگی شامل جمع‌آوری اطلاعات، پژوهش، برنامه‌ریزی، ایجاد زیرساخت‌های مدیریتی، آموزش، تأمین منابع و امكانات، تمرین و مانور است.
مقابله: ارائه خدمات اضطراری به دنبال وقوع بحران بوده كه باهدف نجات جان و مال انسان‌ها، تأمین رفاه نسبی برای آنها و جلوگیری از گسترش خسارات انجام می‌شود. مقابله شامل امداد و نجات، بهداشت، درمان، تأمین امنیت، ترابری، تدفین، دفع مواد زائد جامد، دفع فاضلاب، مهار آتش، كنترل مواد خطرناک، سوخت‌رسانی، اطلاع‌رسانی و هشدار و... است.
بازسازی و بازتوانی: بازسازی شامل اقداماتی جهت بازگرداندن شرایط منطقه آسیب‌دیده از بحران به شرایط عادی با درنظرگرفتن ویژگی‌های توسعه پایدار، ضوابط ایمنی و مسائل فرهنگی، تاریخی، اجتماعی منطقه آسیب‌دیده می‌شود. بازسازی شامل اقداماتی جهت بازگرداندن شرایط جسمی، روحی و روانی آسیب‌دیدگان از بحران به شرایط عادی است.