ولید الخالدی

ترجمه امیرحسین بابالار

 

نورس

موقعيت:

PGR: 184215

فاصله تا جنين: 9 كيلومتر 

متوسط ارتفاع: 150 متر 

تملك و کاربری زمين­‌های روستا در سال 45 / 1944 (هكتار): 

مالكيت               کاربری 

عرب: 7/624        زراعی: 2/318

يهودي: 0 درصد از كل: 51 درصد

مشاع: 9/0 عمارت ساختماني: 6/3

مجموع: 6/625

جمعيت: 

سال 1931: 429 نفر 

سال 45 / 1944: 570 نفر 

تعداد خانه­‌ها (سال 1931): 106 باب 

نورس پيش از 1948

روستا بر دو طرف مسیلی باریک و در پایین قلّۀ کوه پرشیب المزار واقع شده بود. راه­ آهن حيفا - سمخ که نهایتاً به راه‌­‌آهن حجاز وصل می­‌شد از شمال‌شرقی روستا عبور می­‌کرد. نورس به واسطۀ یک مسیر خاکی (مالرو) به روستای المزار‌، در بالای کوه و با جاده‌­ای دیگر به روستای زرعين مرتبط می­‌شد. منابع صلیبی از این روستا با نام نوریث یاد کرده‌­اند. 

در مناطق پیرامونی نورس، سپاهیان مملوکی مصر در نبرد سرنوشت‌­ساز عين جالوت (درسال 1260) بر لشکر مغول‌‌ها غلبه کردند. 

در سال 1596، نورس روستایی بود در ناحیۀ جنين (استان لجّون) و 88 نفر جمعیت داشت. مالیات روستا براساس میزان محصولات آن شامل گندم، جو و زیتون و تعداد بزها و کندوهای عسل روستائیان پرداخت می­‌شد. 

[Hut. and Abd.:161] 

باکینگهام، گردشگر بریتانیایی در اوایل قرن نوزدهم آورده است که روستای نورس را درختان زیتون فراگرفته بود. [Buckingham 1821:495] 

در اواخر قرن نوزدهم، نورس به عنوان روستایی کوچک که بر زمینی صخره‌­ای و در حدود 185 متر بالاتر از یک درّه احداث شده بود توصیف می­‌شد. 

[SWP (1881) II:86] 

طرح روستای جدید مستطیلی‌شکل بود، و بر محوری شمال شرقی ـ جنوب‌غربی قرار داشت. اغلب خانه­‌های روستا از گل و سیمان ساخته می‌­شدند. احداث خانه‌­ها در امتداد جاده­ای که رو به غرب، نورس را به زرعين متصل می­‌کرد انجام می­‌شد.

ساکنین نورس مسلمان بودند. در روستا یک مسجد و بازارچۀ کوچکی وجود داشت که در مرکز روستا مستقر بود. همچنين يك مدرسۀ ابتدايي كه در سال 1888 به دست عثماني‌­ها احداث شده بود در روستا فعاليت مي­‌كرد. در شمال روستا چشمه‌هاي متعددي از دل زمين مي‌­جوشيد، كه مهم‌ترين آنها چشمۀ عين جالوت (يا جلود) بود كه خود از بزرگ‌ترين چشمه­‌هاي فلسطين محسوب مي­‌شد. آب حاصل از چشمۀ مزبور براي مصارف خانگي و آبياري باغ­‌هاي روستا مورد استفاده قرار مي­‌گرفت. در سال 45/1944 جمعاً 4/0 هكتار از اراضي روستا به توليد مركبات و موز و 5/293 هكتار از آنها هم به كشت غلات و حبوبات اختصاص مي­‌يافت؛ 3/24 هكتار نيز آبياري شده و يا براي احداث باغاتی كه 4 هكتار از آنها باغ زيتون بود مورد بهره‌­برداري قرار مي­‌گرفت. هنوز هيچ مطالعه‌اي بر روي آثار باستاني موجود در محوطۀ روستا، از جمله يك تابوت سنگي، صورت نگرفته است. 

اشغال روستا و اخراج ساکنین آن 

درست قبل از اشغال نورس در روز 18 مارس 1948، يكی از فرماندهان ارتش آزادي‌­بخش عرب به ستاد فرماندهي تلگراف زد كه «امروز نبرد نورس با مداخلۀ ارتش بريتانيا پايان يافت.» 

براساس گزارش‌ها، نيروهاي ارتش آزادي­بخش عرب كنترل نواحي پيراموني روستا و تپه‌هاي شمالي آن را در دست داشتند. حملات‌ هاگانا براي «از ميان برداشتن روستاهاي نورس و زرعين» كه كنترل جادۀ بيسان ـ حيفا در اختيار آنها بود در روزهاي بعدي تداوم یافت. بسياري از سربازان ‌هاگانا در جریان اين یورش‌­ها كشته شدند. نيويورك تايمز تأييد كرده است كه عده­‌اي از مهاجمين ‌هاگانا در روز 19 مارس به روستا رسيده و براثر مقاومت مدافعين عرب از آنجا رانده شدند. قواي بزرگ‌تري از ارتش‌ هاگانا در ساعات بعدي همان روز به روستا رسيدند و پنج نفر ديگر از سربازانشان را از دست دادند. براساس اظهارات پليس بريتانيا، سربازان بريتانيايي در يورشي پرشتاب وارد صحنه شدند و با شليك توپ نيروهاي عرب را هدف قرار دادند و «يهوديان را ترغيب كردند که به آبادی­‌های یهودنشین بازگردند.» [NYT:21/3/48; Q:33]

مجدداً در ميانۀ روزهاي 29 و 30 مه 1948 به روستا حمله شد و براساس گزارش بني موريس مورخ اسرائيلي ساكنين آن اخراج شدند. در كتاب تاريخ جنگ استقلال آمده است كه يگان مسئول تهاجم يادشده، گردان چهارم تيپ گولاني، پيشتر در تصرّف درّۀ بيسان در شمال شرق مشاركت داشت و خود را براي كمك به اشغال جنين آماده مي‌­كرد. موريس متذكر مي­‌شود كه بيش از يك­ ماه جلوتر، در روز 19 آوريل، ستاد فرماندهي پالماچ دستوراتی براي «تخريب تأسيسات دشمن» در اين روستا و دو روستاي ديگر صادر کرده بود. معلوم نيست كه آيا دستورات صادره در همان زمان به اجرا درآمدند يا نه؟ خبرنگار نيويورك تايمز گفته است كه دو ستون اسرائيلي براي تسخير نورس و روستاي المزار در مجاورت آن «در برابر مقاومتي شديد و قدرتمندانه» به طرف «ناحيۀ مثلث» حركت كردند. در حدود شش هفته بعد، آسوشيتدپرس گزارش کرد كه واحدهايي از ارتش عراق و پارتیزان­‌هاي فلسطيني تلاش كردند قواي اسرائيلي را از نورس و روستاهاي مجاور آن بيرون كنند. براساس گزارش آسوشيتدپرس، «سربازان عرب كه با خودروهاي زرهي، توپ و خمپاره­ انداز پشتيباني مي‌­شدند، براي بيرون راندن سربازان اسرائيلي» از روستا «در عرض دشتي پهناور در شمال جنين حمله‌­ور شدند.» سرانجام برخي از روستاها در دستان اعراب باقي ماند، گرچه چگونگی اشغال مجدد نورس معلوم نيست. [M:xv, 159; NYT:31/5/48, 12/7/48; T:179-80]

آبادي­‌هاي اسرائيلي در زمين­‌هاي روستا

در سال 1950 آبادي نوريت (183216) بر روي زمين­‌هاي روستا در شمال غرب محوطۀ آن احداث شد. [P:128, 218, 272]

روستا در حال حاضر

محوطۀ روستا با انبوه درختان كاج و بلوط و قلوه­‌سنگ­‌های پراكنده پوشانده شده است. بخشي از زمين­‌هاي پيراموني محصور شده و به عنوان چراگاه مورد بهره‌­برداري قرار مي­‌گيرد، در حالي كه در بخش ديگر اراضي، كشاورزي انجام مي‌شود. كاكتوس‌­ها و درختان زيتون و انجير در نزديكي محوطه به چشم مي‌­خورند.

أبو زريق

موقعيت:

PGR: 162226

فاصله تا حيفا: 24 كيلومتر 

متوسط ارتفاع: 100 متر 

تملك و کاربری زمين­‌های روستا در سال 45 / 1944 (هكتار): 

مالكيت              کاربری 

عرب: 1/440        زراعی: 5/437

يهودي: 0 درصد از كل: 67 درصد

مشاع: 2/209 

عمارت ساختماني: سندی در دست نیست

مجموع: 3/649

جمعيت: 

سال 1931: سندی در دست نیست

سال 45 / 1944: 550 نفر 

تعداد خانه‌­ها (سال 1931): سندی در دست نیست 

أبو زريق پيش از 1948

روستا در تپه­‌ ماهوره‌اي شمالي منطقه‌اي به نام بلاد الروحاء («سرزمین خوشبو»)، قرار داشت كه به دشت مرج إبن عامر مشرف بود. برخي از خانه‌­هاي روستا هم بر روي تپه‌­اي كوچك در مجاورت جادۀ حيفاـ جنين ساخته شده بودند. نام آن به احتمال زياد مرتبط با باديه­‌نشينان أبوزريق بودكه در آنجا اسكان داشتند. مردم أبو زريق مسلمان بودند. خانه­‌هاي آنها با فاصله از يكديگر و به صورت پراكنده از سنگ و گل و سيمان ساخته می‌­شد؛ سقف خانه‌­ها از بتن و در بعضي از موارد از گل و كاه و چوب ساخته مي­‌شد. روستا داراي يك مسجد و يك مدرسۀ ابتدايي پسرانه بود و آب مصرفي آن از چند منبع از جمله مسيل أبو زريق‌، يك چشمه و يك چاه تأمين مي­‌شد. 

اقتصاد روستا مبتني بر كشاورزي و دامداری بود. غلات محصول عمدۀ روستا محسوب می‌­شد، هرچند سبزيجات هم به روش آبياري دستي توليد مي‌­شد. در سال زراعي 43/1942 ده هكتار از اراضي روستا زیر کشت درختان زيتون رفته بود. از درختان ميوه هم نگهداري مي­‌شد و در 1/0 هكتار از زمين‌­ها هم درخت پرتقال كاشته شده بود. در سال 45/1944 جمعاً 2/409 هكتار به كشت غلات و حبوبات اختصاص مي­‌يافت؛ 2/28 هكتار هم آبياري شده و يا براي احداث باغ­‌هاي روستا مورد بهره‌­برداري قرار مي‌­گرفت. در نزديكي روستا تپه‌­اي وجود داشت كه قدمت آن عمدتاً به اعصار مفرغ و آهن بازمي‌­گشت، هرچند آثاري متعلق به ابتداي دوران اسلامي نیز در درون آن کشف شده است. بر روي پلكاني روي تپه (و همچنين زير روستا)، رشته‌­اي غني از ابزارهاي سنگي دوران پارينه سنگي به دست آمده است. روبه شمال غرب چشمۀ أبوزريق بقاياي يك خانۀ روستايي پرت و دورافتاده دورۀ رومي وجود داشت. [Anati 1971; Anati et al. 1974]

اشغال روستا و اخراج ساکنین آن 

يگان­‌هاي پالماح كنترل روستا را در روز 12 آوريل 1948 و بعد از سه روز محاصرۀ كوتاه در دست گرفتند. 

براساس گزارش نيويورك تايمز اين عمل زماني به وقوع پيوست كه‌ هاگانا براي خروج از آبادي ميشمار‌ها ـ عمق و به تصرّف درآوردن گروهي از روستاهاي همسايه اقدام به نقض آتش‌­بس كرد. جنگ بر سر مي‌شمار‌ها ـ عمق در روز

 4 آوريل آغاز شد. 

براساس نوشته‌­هاي بني موريس مورخ اسرائيلي، مهاجمين پالماح در زمان ورود به أبو زريق 15 نفر از بزرگسالان را به همراه 200 نفر از زنان و كودكان به اسارت درآوردند. هيچ اشاره‌­اي به سرنوشت مردان نشده است، امّا زنان و كودكان از روستا اخراج و راهي جنين شدند. 

روزنامه فلسطيني فلسطين نظر واضح‌تري ارائه كرده و مي‌­نويسد كه پس از طلوع آفتاب در صبح روز بعد از اشغال روستا توسط قواي صهيونيست، يكي از يگان‌­هاي ‌هاگانا مستقر در شمال روستا با تعدادي از روستائيان كه با حالت دمر بر روي زمين‌­هاي متعلق به روستا دراز كشيده بودند برخورد كردند. صهيونيست‌ها اقدام به محاصرۀ روستائيان (پيرمردها، زنان و كودكان) كرده و به روي آنها آتش گشودند كه منجر به كشته شدن دو زن و چهار كودك و به اسارت درآمدن 30 نفر ديگر گرديد. بعداً، يك دسته از قواي عرب طي يك ضدحمله، روستائيان را آزاد كرده و آنها را به سلامت به جنين بردند. 

موريس به نقل از منابع اسرائيلي مي‌­نويسد كه بعضي از خانه­‌هاي روستاي أبو زريق در همان شب اشغال آن منفجر شدند و اضافه مي­‌كند كه تخريب و ويراني روستا تا روز 15 آوريل به اتمام رسيد. اين مطلب را روزنامۀ نيويورك تايمز هم تأييد كرد. 

این روزنامه نظر مقامات بريتانيايي را نقل کرده است كه در روز 16 آوريل اعلام کردند مهندسين ‌هاگانا خانه‌­هاي روستايي را كه هنوز برجاي مانده بودند منفجر كردند. همان زمان روزنامۀ فلسطيني فلسطين نوشت كه نیروهای اشغالگر بعد از تصرّف روستا 30 خانه از خانه‌­های آن را كه 5 باب آنها هنوز محل اقامت بودند را منهدم کردند. [F:14/4/48; M:117,159; NYT:10/4/48, 17/4/48; S:1566] 

آبادي­‌هاي اسرائيلي در زمين‌­هاي روستا

هيچ آبادي اسرائيلي‌­اي بر روي زمين‌هاي روستا احداث نشده است. آبادي‌ها­ـ زورعا (161227) كه در سال 1936 احداث شده از سمت شمال به محل استقرار روستا نزديك است. 

روستا در حال حاضر

محوطه روستا با انبوهي از گياهان خاردار و درختان انجير و زيتون پوشيده شده است. از زمين­‌هاي مسطح مجاور براي كشاورزي و از اراضي ناهموار به عنوان چراگاه استفاده مي­‌شود.