ابعاد عدل و قسط (۱) (پرسش و پاسخ)
پرسش:
قسط و عدل چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و ابعاد هر یک را در زندگی به طور شفاف براساس آموزه‌های وحیانی توضیح دهید؟
پاسخ:
جایگاه عدل و قسط در قرآن
عدل و قسط که در برابر ظلم و جور به کار می‌روند، از مسایل مهم حیاتی است که قرآن کریم روی آنها زیاد تاکید کرده است، تا آنجا که واژه عدل با تمام مشتقات خود در قرآن 27 بار، واژه قسط به صورت‌های گوناگون 23 بار وارد شده است، و در نتیجه در هر موردی که محور سخن، عدل و قسط جامعه انسانی باشد به لزوم رعایت عدل و گسترش قسط فرمان می‌دهد، و از هر نوع انحراف از مسیر عدالت باز می‌دارد.
مفهوم قسط در قرآن
در قرآن کریم قسط به دو صورت وارد شده است. گاهی همراه با لفظ عدالت و گاهی به صورت تنها از مواردی که همراه با عدل وارد شده است،این آیه شریفه است که می‌فرماید: «فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا، ان الله یحب المقسطین» میان دو گروه متخاصم براساس عدالت صلح و سازش برقرار کنید،و قسط را پیشه خود سازید، خدا گروه قسط پیشه را دوست می‌دارد. (حجرات- 9) همچنین پیامبر گرامی(ص) درباره آخرین پیشوای شیعه حضرت مهدی(عج) می‌فرماید: «فیملأ الارض قسطاً وعدلاً کما ملأت ظلماً وجوراً» امام مهدی(ع) زمین را که پر از ظلم و جور است، پر از قسط و عدل خواهد کرد. (منتخب الاثر، آیه الله صافی(ره)، ص 147)
گاهی تصور می‌شود که قسط و عدل دو لفظ مترادف و برای تفهیم معنای واحدی وارد شده‌اند، همان گونه که ظلم و جور نیز معنای واحدی دارند و برای تأکید آورده شده‌اند. ولی با توجه به آیات قرآن و احادیث اسلامی و سخنان اصحاب زبان و ادبیات عرب می‌توان گفت: هر موقع لفظ قسط در کنار لفظ عدل وارد شود، مقصود از آن قسط اقتصادی است. به اصطلاح عدالت در حقوق و اموال است و اگر نگوییم که این مطلب به صورت قانون کلی است، می‌توان گفت که غالباً چنین است. ابن منظور می‌گوید: پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «اذاحکموا عدلوا و اذا اقسموا اقسطوا» هر موقع داوری کنند عدالت می‌ورزند و هر موقع قسمت کنند،نصیب هر فردی را طبق عدالت می‌پردازند. (لسان العرب، ذیل ماده قسط) موید این مطلب جمله‌ای است که ابو هلال عسکری در کتاب «الفروق» می‌گوید: قسط، حصه و نصیبی است که در تقسیم آن عدالت رعایت شده باشد. (الفروق، ذیل ماده قسط) خلاصه لفظ قسط بسان ماده تقسیط به معنی تسهیم یعنی سهم و نصیب بندی است،مشروط به اینکه در تعیین حصه، عدالت رعایت شود. بنابراین هر موقع این دو لفظ کنار هم وارد شوند،مقصود از قسط دائماً یا غالباً همان عدل اقتصادی یعنی عدل در اموال و حقوق خواهد بود. اما در مورد حالت دوم یعنی به‌کارگیری لفظ قسط تنها برخی مدعی هستند که قسط در قرآن و اسلام در تمام حالات به معنی قسط اقتصادی است، و تمام پیامبران برای ایجاد چنین هدفی برگزیده شده‌اند.
مثلاً در آیات مربوط به ادای حق کیل و وزن، کلمه قسط به کار رفته نه کلمه عدل «واوفوا الکیل و المیزان بالقسط» پیمانه و وزن را با رعایت عدالت بپردازید(انعام- 158) حضرت شعیب وقتی قوم خود را به عدالت اقتصادی دعوت می‌کند، لفظ قسط را به کار می‌برد و می‌فرماید: و یا قوم! اوفوا الکیل و المیزان بالقسط» ای قوم من! حق پیمانه و وزن را با عدالت ادا نمایید.(هود-85) قرآن در دستورهای کلی خود راجع به اقامه عدل در داد و ستد،کلمه قسط را به کار می‌برد و می‌فرماید: «واقیموا الوزن بالقسط و لاتخسروا المیزان» حق وزن را به عدالت ادا کنید،و کم مفروشید. (الرحمن- 9) بنابراین لفظ قسط مجرد از لفظ عدل در آیات دیگر نیز در عدل اقتصادی به کار رفته است،و جمع‌بندی و نتیجه‌گیری بحث این است که قسط در قرآن همان عدالت اقتصادی است، خواه با لفظ عدالت همراه باشد یا نباشد. امام علی(ع) هم لفظ قسط را در نصیب و حصه مقرون به عدالت به کار برده است، آن هم گاهی با لفظ عدالت و گاهی مجرد از آن مانند: «وقام بالقسط فی خلقه و عدل علیهم فی حکمه» او درباره مخلوق‌های خود به قسط قیام کرد،و در داوری عدل را پایه آن قرار داد.(نهج‌البلاغه- خطبه 183) اگر مقصود از «فی‌خلقه» در سخن امام؛ انسان‌ها باشند، مقصود از قسط در خلق همان امر به عدالت اقتصادی در جامعه خواهد بود،و گاهی امام تنها لفظ قسط را به کار می‌برد و از آن سهم و نصیب عادلانه را اراده می‌کند.
(ادامه دارد)