تعداد مقالات ایران در ۲۰ سال گذشته افزایش چشمگیری داشته است؛ اما در مقابل کیفیت مقالات با اُفت مواجه شده است. بررسی آمارها نشان می‌دهد آیین‌نامه ارتقای استادان سبب کاهش کیفیت اسناد علمی شده است.

افزایش تعداد مقالات علمی به ارتقای رتبه علمی کشور در جهان منجر می‌شود؛ اما وقتی این افزایش با کاهش کیفیت مقالات همراه شود، تاثیری در توسعه کشور نخواهد داشت.

بررسی داده‌های منتشر شده در پایگاه‌های استنادی معتبر نشانگر تأثیر بسزای تصویب آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی در سال ۱۳۸۰ در کنار گفتمان جنبش نرم‌افزاری مقام معظم رهبری در دهه ۸۰ در جهش انتشارات علمی کشور است. براساس اطلاعات درگاه سایمگو اسناد علمی منتشر شده «نمایه شده در پایگاه اسنادی Scopus» توسط ایران از ۴ هزار و ۵۵۸ مقاله و سند علمی در سال ۱۳۷۵ به ۷۸ هزار و ۱۸۴ مقاله در سال ۱۴۰۰ رسیده است. این اطلاعات نشانگر شتاب بالای تولید اسناد علمی کشور در مقایسه با سایر کشورهای جهان است.

به طوری که ایران از جایگاه ۵۴ در سال ۱۳۷۵ به جایگاه ۱۵ در سال ۱۴۰۰ و همتراز با کشورهایی مانند سوئیس و هلند رسیده است. البته نکته قابل توجه در مورد ایران این است که رشد علمی حاصل شده در این سال‌ها نتیجه و همتراز رشد اقتصادی و جمعیتی کشور نیست، در حالی که در اغلب کشورها تولید اسناد علمی با جمعیت پژوهشگران و سرانه تولید ناخالص ملی، همبستگی معناداری دارد. 

این در حالی است که با وجود کمتر بودن تولید ناخالص ملی «برابری قدرت خرید» ایران نسبت به برخی از کشورهای منطقه مانند ترکیه و مصر، اما براساس تولیدات علمی ایران در سال ۹۹ به ترتیب ۲۵ درصد و ۱۳۰ درصد بیشتر از ترکیه و مصر است. علاوه ‌بر این، تولیدات علمی ایران به میزان تولیدات کشور هلند و ۲۴ درصد بیشتر از سوئیس است که هر دوی این کشورها جزو کشورهای توسعه‌یافته از نظر اقتصادی قلمداد می‌شوند. از این رو می‌توان گفت؛ رشد علمی کشور در ۲۵ سال اخیر بیشتر از نرخ رشد اقتصادی کشور بوده و دارای جهش چشمگیری است.

اگرچه رتبه بالای تولید علم کشور مایه شگفتی در سطح جهانی بوده و نشان از ظرفیت بالای پژوهشگران کشور دارد؛ اما بررسی شاخص‌هایی نظیر خود استنادی و متوسط سرانه مقالات منتشر شده در مقایسه با کشورهای منطقه، حاکی از کاهش سطح کیفی مقالات کشور است.

در ادامه این گزارش به بررسی کیفیت مقالات منتشر شده توسط پژوهشگران کشور از نظر شاخص‌های خود استنادی و نرخ متوسط استنادات می‌پردازیم.

یکی از شاخص‌های ارزیابی سطح کیفی پژوهش‌های صورت گرفته توسط کشورهای مختلف، بررسی نرخ خود استنادی مقالات منتشر شده توسط آنهاست. نرخ خود استنادی نشان‌دهنده تعداد استنادات یک پژوهشگر به مقالات پیشین خود است. هرچند که خوداستنادی می‌تواند بیانگر جهت‌دار و مرتبط بودن پژوهش‌های یک پژوهشگر باشد؛ اما افزایش بیش از اندازه آن نشانگر افت کیفیت مقالات منتشرشده توسط نویسنده و عدم اقبال سایر پژوهشگران است.

پژوهشگران کشور نزدیک به ۲۴۰ هزار بار به مقالاتی که خودشان در سال ۹۶ منتشر کرده‌اند، ارجاع داده‌اند. با توجه به تعداد مقالات ایرانی منتشر شده در این سال که نزدیک به ۶۰ هزار سند علمی است، به طور متوسط هر نویسنده ایرانی ۴ بار به مقالات نوشته شده خود در سال ۹۶ استناد کرده است. از طرفی مقایسه این رقم با نرخ سرانه استنادات مقالات ایرانی در سال ۹۶ که نزدیک به ۱۴.۵ ارجاع است، حاکی از آن است که به طور متوسط ۳۰ درصد استنادات به مقاله‌های منتشر شده توسط پژوهشگران ایرانی توسط خودشان صورت می‌گیرد.

این موضوع زمانی جالب توجه می‌شود که وضعیت ایران با کشورهای مشابه از نظر انتشار مقالات علمی مانند ترکیه مقایسه شود. شکافی ۲.۵ برابری در نرخ خود استنادی‌های مقالات منتشر شده ایران و ترکیه در سال‌های اخیر شکل گرفته است. این در حالی است که بین سال‌های ۸۹ تا ۹۵ این دو کشور از نظر تعداد مقالات وضعیت تقریبا مشابهی داشتند؛ اما در پنج سال گذشته با افزایش تعداد مقالات منتشر شده ایرانی فاصله ۱.۵ برابری در تعداد مقالات منتشر شده دو کشور به وجود آمده است. به عبارت دیگر، گرچه کشور از نظر کمّیت مقالات منتشر شده توانسته است با اختلاف ۲۰ هزار مقاله در سال، ترکیه را پشت سر بگذارد؛ اما این امر به بهای افت کیفیت اسناد علمی ایرانی از نظر شاخص خوداستنادی تمام شده است.

یکی دیگر از شاخص‌های بررسی کیفی تولید علم کشور، سرانه ارجاع تجمعی مقالات است. شاخص سرانه ارجاع تجمعی نشان‌دهنده مجموع میزان ارجاعات «استنادات» صورت پذیرفته به مقالات منتشر شده از سال ۱۳۷۵ است.

انتخاب سیاست ارتقای علمی مبتنی بر تولید مقاله هر چند که منجر به جهش تولید علم کشور شده است، اما به همان میزان منجر به کاهش کیفیت اسناد علمی تولید شده است. اساتید و کارشناسان همواره خطر کاهش کیفیت مقالات را به عنوان یکی از عوارض انتخاب سیاست ارتقای مقاله‌محور هشدار داده‌اند. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز برای پیشگیری از این موضوع با درجه‌بندی مقالات براساس اعتبار مجلاتی که آنها را منتشر می‌کنند، سعی در ارتقای کیفیت مقالات داشته است، بر اساس نمودار؛ به‌رغم این نوع درجه‌بندی‌ها کیفیت مقالات منتشر شده ایرانی در مجلات بین‌المللی به طور متوسط با افت کیفیت روبه‌رو بوده است.

به نقل از ایسکانیوز؛ به عنوان نمونه، در سال ۱۳۷۹ «سال تصویب آیین‌نامه ارتقا» سرانه ارجاع تجمعی مقالات ایران بیشتر از کشورهای پاکستان، مصر و ترکیه و عربستان بوده، اما کشور در سال ۱۳۹۷ از نظر شاخص ارجاعات تجمعی از تمامی کشورهای ذکر شده منطقه عقب مانده است.