نگاهی به دستاوردهای نظام سلامت در ایران -بخش پایانی
توسعه، جهش و تولید عرصه‌های سلامت در دولت سیزدهم
فائقه بزاز
ایران در زمینه‌های بهداشتی، داروسازی و پزشکی به شرایطی رسیده است که مجامع علمی و مجلات بین‌المللی روی آن حساب ویژه‌ای برای دانشمندان ایرانی باز کرده‌اند. طبق اعلام مسئولان وزارت بهداشت، ایران در بسیاری از شاخص‌های پزشکی در دنیا جزو کشورهای پیشرفته است به‌نحوی که در پزشکی رتبه ۱۵ و در داروسازی رتبه ۷ دنیا را داراست.
جای دوری نمی‌رویم. طی همین چند ماه اخیر چندین خبر مهم پزشکی در ایران، غوغا کرده‌اند. اگر شما هم سراغ «اولین‌بارها» در ایران بروید و با همین کلیدواژه، آنها را جست‌وجو کنید، فهرست بلندبالایی از انجام اقدامات مختلف در عرصه‌ها پزشکی جلوی چشمانتان قد می‌کشند.
اولین بارهای بی‌شمار
برای اولین‌بار در خاورمیانه، عمل احیا و اهدای عضو پس از تأیید فوت فرد اهداکننده در بیمارستان حضرت رسول اکرم (ص) انجام شد. به‌این‌ترتیب با پیشرفت تکنولوژی نوین «اهدای عضو پس از مرگ قلبی» امکان‌پذیر شده است. بیماردهنده دچار ایست کامل قلبی شده، هیچ‌گونه علائم حیاتی در او مشاهده نمی‌شده است و با تلاش تیم پزشکی حاذق بیمارستان، با استفاده از پمپ قلبی ریوی و فیلترهای خاص، خون به بدن بیمار برگردانده شد و اعضای بدن او که تا پیش‌ازاین برای پیوند غیرقابل استفاده تلقی می‌شدند، نجات یافته و به بیماران نیازمند پیوند شده‌اند.
برای اولین‌بار پیوند استخوان بازوی یک جسد برای یک بیمار با شکستگی استخوان بازو در بیمارستان شهید بهشتی بابل با موفقیت انجام شد. پزشکان می‌توانند از استخوان جسد برای پیوند استخوان و مفصل افرادی که در حوادث ترافیکی آسیب دیده یا بیمار هستند، استفاده کنند. عمل پیوند از استخوان اجساد هزینه چندانی به همراه نداشته و به طور معمول استخوان جسد در تهران و با اجازه خانواده فرد متوفی اهدا می‌شود که در صورت اعلام نیاز به بیمارستان‌ها در استان‌های مختلف ارسال می‌شود.
برای اولین‌بار درمان موفقیت‌آمیز فیبروز ریه با استفاده از تزریق سلول‌های بنیادی در کشور و در کرمانشاه انجام شد. ایران بعد از آمریکا، دومین کشور جهان است که بیشترین تعداد کارآزمایی بالینی را در این حوزه انجام داده است. در حال حاضر در ایران هشت دسته بیماری از جمله انواع مختلف فلج (آسیب‌های نخاعی، فلج ناشی از بیماری‌های عصبی و عضلانی و...)، انواع زخم (زخم‌های دیابتی، سوختگی و...)، انواع بیماری‌های خودایمنی (ام. اس و...) و انواع بیماری‌های مفصلی و روماتیسمی با استفاده از تزریق سلول‌های بنیادی درمان می‌شوند.
برای اولین‌بار، پیوند اعضای بدنی فردی که به دلیل آمبولی ریه فوت شده به بدن بیمار دیگری انجام شد. در این اقدام که در بیمارستان فیروزگر انجام گرفت، قلب را به صورت مصنوعی زنده نگه داشتند و با یک‌سری داروها ضربان قلب حفظ شد. در آمبولی ریه مدت‌زمان برای نجات بسیار کم است که ایران در آن به یک موفقیت جهانی دست یافت. در این اقدام منحصربه‌فرد پزشکی، کلیه، قرنیه و کبد فرد برای اهدا در اختیار گروه پیوند قرار گرفت؛ نوآوری‌های صورت‌گرفته در طراحی پمپ قلبی - ریوی موجب موفقیت این عمل شده است.البته اگر بخواهیم به تمام پیشرفت‌هایی که نتیجه نبوغ و استعداد دانشمندان ایرانی در کنار فراهم شدن شرایط برای انجام این سبک از فعالیت‌های اجرائی است و طی سالیان اخیر حاصل شده بپردازیم در این مجال و مقال نمی‌گنجد و آنچه به عنوان مثال ذکر شد چند نکته از صدها بلکه هزاران است.
جایگاه برتر دانشگاه‌های علوم پزشکی
وقوع پیشرفت‌های نوین در حوزه سلامت در حالی است که دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور نیز جایگاه قابل‌توجهی در سطح بین‌المللی رسیده‌اند.
مهدی مقتدایی، معاون بین‌الملل و رئیس پردیس دانشگاه علوم پزشکی ایران بیان می‌کند: «دانشگاه علوم پزشکی ایران با صعود بیش از ۱۰۰ پله‌ای در آخرین رتبه‌بندی موضوعی تایمز، در جایگاه ۵۰۰-۴۰۱ برترین دانشگاه‌های جهان در حوزه علوم پزشکی بالینی، پیش‌بالینی و بهداشت قرار گرفت.»
وی می‌گوید: «رتبه‌بندی موضوعی تایمز، یکی از مهم‌ترین رتبه‌بندی‌های بین‌المللی است که سالانه به ارزیابی عملکرد دانشگاه‌های جهان در یازده حوزه موضوعی مختلف می‌پردازد. حوزه‌های موضوعی تایمز شامل پزشکی (بالینی، پیش‌بالینی و بهداشت)، علوم زیستی (بیولوژی، علوم ورزشی، کشاورزی و...)، علوم فیزیکی (فیزیک، نجوم، شیمی و...)، روان‌شناسی، اقتصاد و تجارت، آموزش، حقوق، علوم اجتماعی، مهندسی فناوری، علوم کامپیوتر و هنر و علوم انسانی هستند.»
از سویی دیگر نام ایران در فهرست نظام رتبه‌بندی «لایدن» نیز به چشم می‌خورد. نظام رتبه‌بندی لایدن نتایج رتبه‌بندی دانشگاه‌های برتر دنیا در سال ۲۰۲۳ میلادی خود را منتشر کرده است و در رتبه‌بندی این دوره، تعداد ۴۶ دانشگاه از ایران در جمع ۱۴۰۱ دانشگاه برتر جهان قرار گرفته‌اند. این در حالی است که در سال قبل ۴۴ دانشگاه از ایران در این رتبه‌بندی حضور داشته‌اند.
لایدن یکی از نظام‌های معتبر ارزیابی دانشگاهی است که هر ساله دانشگاه‌های برتر دنیا را بر اساس مجموعه پیچیده‌ای از شاخص‌های معتبر علمسنجی مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قرار می‌دهد. در سال 2023، دانشگاه‌های جهان با دو دسته شاخص وابسته به اندازه و مستقل از اندازه در قالب 4 معیار کلی مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی، در رتبه‌بندی لایدن مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.
علاوه‌بر این، به گفته رئیس‌کل سازمان نظام‌پزشکی، در حال حاضر دانشگاه‌های کشور میزبان دانشجویان اروپایی، آمریکایی و آفریقایی است.
محمد رئیس‌زاده، رئیس سازمان نظام پزشکی کشور می‌گوید: «در حال حاضر ۶ هزار و ۵۰۰ دانشجوی پزشکی از کشورهای اروپایی و آمریکایی و آفریقایی با هزینه خودشان در کشور ما در حال تحصیل هستند؛ یعنی ما نیازمندی کشورهای دیگر را نیز به‌نوعی تأمین می‌کنیم و در صورت نیاز پزشکان ما به مناطق دیگر می‌روند و کاردرمانی انجام می‌دهند.»
شکل‌گیری گردشگری سلامت در ایران
مؤسسه رویان یکی از نقطه‌های درخشان در کارنامه سلامت سرزمین ماست. اهمیت تشکیل خانواده در ایران و به‌ویژه ضرورت فرزندآوری سبب شده تا جامعه پزشکی به عنوان یک نظام مرجع در کشور با تشویق مردم به فرزندآوری و تعیین و اجرای سیاست‌های مرتبط با آن برای افزایش جمعیت جوان نقش‌آفرینی کنند.
اجرای این سیاست‌ها در کنار رشد و بالندگی دانش پزشکی ایران در درمان ناباروری سبب شده مؤسسه رویان در درمان ناباروری جزو چهار مرکز برتر دنیا قرار بگیرد. پیشرفت‌های بزرگ در حوزه‌های زیست‌شناسی مولکولی و مشابه‌سازی سلول‌های بنیادی در کنار ارتقای دانش هسته‌ای و تولیدداروهای تشخیصی و درمانی برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج به پشتوانه دانش بومی ایران را به جامعه هدف برای گردشگری در حوزه سلامت تبدیل کرده تا والدینی که در آرزوی فرزند و درمان ناباروری هستند برای استفاده از امکانات ایران اسلامی در این زمینه به این کشور سفر کنند و همین پدیده زمینه را به ارزآوری فراهم کرده است.
غیر از ناباروری، معمولاً اهداف گردشگران سلامت در ایران انجام اقدامات درمانی در زمینه‌های دندان‌پزشکی، جراحی قلب، چشم و جراحی پلاستیک، بیماری‌های مرتبط با سرطان و در نهایت گردشگری در آب‌های شفابخش است.
در همین رابطه، سید‌هاشم دریاباری، سرپرست مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان وزارت بهداشت می‌گوید: «بیشترین ملیت‌ها در زمینه گردشگری سلامت که به ایران مراجعه می‌کنند به ترتیب از کشورهای افغانستان، عراق، عمان، بحرین، پاکستان، کویت، آذربایجان، هندوستان، تاجیکستان و عربستان سعودی هستند. این افراد در سال 1401 بیشتر در زمینه بیماری‌های زنان و زایمان، جراحی چشم، ارتوپدی، جراحی‌های زیبایی و رینوپلاستی، بیماری‌های قلب و عروق، اورولوژی، درمان طبی (غیرجراحی)، جراحی عمومی، سرطان و سایر تشخیص‌ها به ایران مراجعه کرده‌اند.» وی با بیان اینکه در رده‌بندی جهانی رتبه گردشگری سلامت ایران در حال حاضر 46 است که با تمهیدات اندیشیده شده امکان ارتقای قابل توجه این رتبه وجود دارد، ادامه می‌دهد: «اجرای طرح فعال‌سازی مناطق مرزی و مناطق تجاری آزاد در زمینه گردشگری سلامت در این رابطه نقش قابل توجهی دارد.»
دکتر بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت نیز پس از بازدید از نمایشگاه روایت پیشرفت در مشهد می‌گوید: «ورود بیمارستان‌ها و مراکز درمانی به عرصه گردشگری سلامت در دولت سیزدهم حدود ۱۱۳ درصد رشد داشته است.»
عین‌اللهی تصریح می‌کند: «کل بیمارستان‌های فعال در حوزه گردشگری سلامت تا مرداد ۱۴۰۰، ۱۳۰ مرکز بوده است که این رقم اکنون به ۲۷۷ مرکز درمانی افزایش یافته است.»
کارنامه درخشان ایران
خلاصه آنکه رتبه علمی و پژوهشی ایران در جهان به ۱۵ رسیده است، محققان ایرانی آبان‌ماه گذشته موفق شده‌اند نخستین‌بار در کشور با استفاده از روش «ژن‌درمانی» سرطان خون را که با تلاش یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی به مرحله نهائی رسیده است، در یک بیمار درمان کنند.
برای اولین‌بار، در آذرماه گذشته داروی بیهوشی در کشور تولید و روانه بازار شده است. هم اکنون بخش قابل‌توجهی از سرطان‌ها در کشور کاملاً قابل درمان است. 97 درصد داروهای مورد نیاز کشور در داخل تولید می‌شود. ایران از طریق پیوندهای مختلف از جمله پیوند جفت، پیوند خون، پیوند مغز استخوان و بیش از ۷۰ بیماری را درمان می‌کند. حدود 20 سال است که در کشور از روش سلول درمانی استفاده می‌کنیم و ایران جزو 10 کشور اول دنیاست که توانسته این فناوری را کاربردی کند. ترمیم ضایعات نخاعی با سلول‌های بنیادی امکان‌پذیر است. ایران دومین تولیدکننده تنها داروی سکته مغزی است، داروی درمان سرطان لنفوم برای نخستین‌بار در کشور تولید شده است. درمان بیماری روماتیسم مفصلی با سلول‌های بنیادی در پژوهشگاه رویان امکان‌پذیر شده است. بزرگ‌ترین خط تولید داروی ضدسرطان در ایران تکمیل شده است و...
معرفی و تأکید بر دستاوردها و پیشرفت‌های ایران منکر وجود مشکلات و کم‌کاری‌های موجود در نظام سلامت نیست. پیشرفت و موفقیت یک سوی ماجراست و نبود برخی امکانات دارویی یا هزینه‌های سنگین درمان هم سوی دیگر ماجراست که عزم دیگری را برای به‌حداقل رساندن مشکلات حوزه درمان می‌طلبد تا بنا بر فرموده رهبر معظم انقلاب خانواده بیمار، دغدغه‌ای جز بیمارداری نداشته باشد.
با این وجود طبق آمارهای جهانی، بازتاب تلاش، پیشرفت و ارتقای دانش و تولید محصولات حوزه پزشکی و دارویی امروز ایران در عرصه‌های جهانی، یک حقیقت انکارنشدنی است.
اما نکته طلایی ماجرا، وارونه شدن شرایط درمانی و پزشکی در دنیاست. قبل‌تر غرب‌زده‌ها به‌واسطه خودحقیربینی‌هایشان مراکز دانشگاهی و پزشکی غرب را کعبه آمال دستاوردهای پزشکی می‌دانستند؛ اما این روزها به مدد گسترش شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات نوین در سراسر جهان، گلایه‌های هموطنان مهاجری را شاهدیم که در آن‌سوی دنیا از سیستم معیوب و بیمار مراکز درمانی داد سخن سر داده‌اند؛ اینکه هنوز کرونا فوتی می‌گیرد، اینکه برای انجام یک جراحی ساده باید سال‌ها در فهرست انتظار ماند تا مرد و اینکه با هر دردی مراجعه کنی یا اگر آپاندیست در حال انفجار باشد با تجویز یک مسکن ساده تو را راهی خانه می‌کنند و می‌گویند: برو استراحت کن تا زودتر خوب شوی! برای همین خیلی‌هایشان برای انجام امور درمانی و انجام جراحی ایران را انتخاب می‌کنند.
قبل‌ترها برای این جماعت بهانه‌تراش همیشه مرغ همسایه، غاز بود؛ اما این روزها ویدئوهای مستند کاربران فضای مجازی در فرنگ، کاری کرده که ماه از پشت ابرها بیرون آمده است.