پرسش:
امر به معروف و نهی از منکر عملی چیست و چگونه و با چه سازوکاری انجام می‌گیرد؟
پاسخ:
آسیب‌شناسی امر به معروف
1- امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از نظر اجرائی شرایطی دارد. اولین شرطش حسن‌نیت و اخلاص است. 
2- ما فقط در مورد منکراتی که علنی است و به آنها تجاهر می‌شود حق تعرض داریم. دیگر حق تجسس و مداخله در اموری که مربوط به زندگی خصوصی مردم است را نداریم.
3- آن چیزی که در اجرای امر به معروف و نهی از منکر بیشتر مورد توجه بوده، دو وسیله (ابزار) بوده است. یکی گفتن و دیگری اعمال زور. یعنی اول بگوییم، بعد هم اگر از گفتن نتیجه نگرفتیم اعمال زور بکنیم. البته شکی نیست که گفتن و پند دادن و اعمال زور به سهم خود وسیله‌ای است از وسایل. ولی آیا وسیله امر به معروف و نهی از منکر منحصر است به این دو و راه و وسیله دیگری وجود ندارد؟!
4- در اخبار وارد شده که امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله و مقام دارد: مرحله قلب، مرحله زبان و مرحله ید و عمل. ما معمولا از مرحله قلب به جای آنکه اخلاص و حسن نیت و علاقه به سرنوشت مسلمانان را درک کنیم، جوش و خروش و عصبانیت‌های بیجا می‌فهمیم و از مرحله زبان به جای آنکه بیان‌های روشن‌کننده و منطقی بفهمیم که قرآن می‌فرماید: «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه» بخوان به سوی راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو (نحل- 125) موعظه‌ها و پندهای تحکم‌آمیز می‌فهمیم و از مرحله ید و عمل هم به جای اینکه تبلیغ عملی و حسن عمل و همچنین تدابیر عملی بفهمیم، تنها این مطلب را فهمیده‌ایم که باید اعمال زور کرد. روی هم رفته ما برای گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله زیاد از حد اعجاز قائل هستیم. خیال می‌کنیم با گفتن و زبان کار درست می‌شود. در صورتی که امام صادق(ع) می‌فرماید: «کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم» مردم را به دین حق و صلاح دعوت کنید، اما با ابزاری غیر از زبان، یعنی، با ابزار عمل (اصول کافی، ج 2، ص 78)
5- امر به معروف و نهی از منکر اگر مستلزم زدن و قتل نفس باشد، بدون دستور حکومت شرعی جایز نیست.
6- در میان ما کلی گویی موعظه و نصیحت هست، ارشاد هست، تعلیم هست، اما امر به معروف و نهی از منکر نیست. امر به معروف و نهی از منکر این است که کسی را به یک معروف معین و مشخص خارجی امر، یا از منکری معین و خارجی نهی کنند. یک عمر در مذمت شراب، داد سخن سردادن اسمش امر به معروف و نهی از منکر نیست، وقتی امر به معروف و نهی از منکر است که در یک مورد خاص اقدامی صورت بگیرد. چه بسا افرادی که خیال می‌کنند کارشان امر به معروف و نهی از منکر است و حتی یک بار هم امر به معروف و نهی از منکر نکرده‌اند. اگر کسی مشغول غیبت است و ما منعش کنیم. نهی از منکر کرده‌ایم. اما در مذمت غیبت اگر ساعت‌ها بحث کنیم نهی از منکر نیست!
7- امر به معروف و نهی از منکر نباید جنبه صنفی داشته باشد، و بخواهد صنفی (جناح یا گروهی) را جلو و صنف دیگر را عقب ببرد و وسیله اغراض افراد و جریان‌ها و جناح‌ها واقع شود. به قول یکی از فرنگی‌ها: ای آزادی به نام تو چه جنایت‌ها که نشد! و ما باید بگوییم: ای دین و ای نهی از منکر، چه جنایت‌ها که به نام تو نشد!
جایگاه زبان و عمل در امر به معروف
این خود یک غفلت عظیم و اشتباه بزرگی است، که امروز در اجتماع ما که برای گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله و خلاصه برای زبان و مظاهر آن بیش از اندازه ارزش قائلیم و بیش از اندازه انتظار داریم. در حقیقت از زبان اعجاز می‌خواهیم. اما در حد ضرورت گرفتن و نوشتن خصوصا اگر همان طوری باشد که قرآن فرموده، حکمت و موعظه حسنه باشد، حقایق را روشن کند، تنها به صورت پندهای تحکم‌آمیز و آمرانه نباشد، شرط لازمی است. ولی به اصطلاح شرط کافی و یا علت تامه نیست، و چون از زبان بیش از اندازه انتظار داریم و از گوش مردم هم بیش از اندازه توقع داریم و می‌خواهیم تنها با زبان و گوش همه کارها را انجام دهیم و به اهدافمان برسیم. اما وقتی به هدف نمی‌رسیم ناراحت می‌شویم و ناله و فغان سرداده و می‌گوییم: گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من- آنچه البته به جایی نرسد فریاد است. این شعر برای ما در همه زمان‌ها صادق بوده و هست. فکر نمی‌کنیم که ما اشتباه می‌کنیم، ما بیش از اندازه از این گوش و زبان انتظار داریم. در حالی که بیشتر اوقات باید از راه عمل و چشم استفاده کنیم، ما با دست خود و عمل خود اگر خوب رفتار کنیم تا مخاطب اعمال ما را با چشم خودشان ببینند، این فرایند رفتاری تاثیرات خاصی را بر روی آنها خواهد داشت و مصداق واقعی امر به معروف و نهی از منکر تلقی می‌گردد.                                
(ادامه دارد)