فرشته محیطی

برخی از مردم بسادگی از کوره در می‌روند و عصبانی می‌شوند. وقتی انسان عصبانی می‌شود دیگر مهار نفس و گفتار و رفتار و کردارش را در دست نخواهد داشت. او اعمالی را انجام می‌دهد که پیش از آنکه به دیگری آسیب برساند به خودش آسیب می‌رساند. وقتی هم آرام می‌شود و پشیمان، دیگر این پشیمانی سودی نخواهد داشت؛ زیرا آب ریخته و آبروی رفته را نمی‌توان جمع کرد.

همه اعمال انسانی بر اساس شاکله شخصیتی صادر می شود؛ بنابراین باید برای دستیابی به آستانه تحمل بالا، شاکله شخصیتی خویش را اصلاح کرد. بی‌گمان تحقق شرح صدر یکی از تغییرات مهم در شاکله شخصیتی انسان است که می تواند موجب افزایش آستانه تحمل شود تا جایی که فراتر از صبوری ، انسانی حلیم گردد و بردباری‌اش زبانزد عام و خاص شود.

در نوشتار حاضر نویسنده درباره چیستی شرح صدر و انواع آن و راه رسیدن به این توانایی سخن گفته است.

***

شرح صدر مثبت و منفی از نظر قرآن 

شرح صدر اصطلاحی قرآنی است که در دو مفهوم متضاد ارزشی و ضدارزشی به کار رفته است. شرح صدر به معنای گشادگی سینه می تواند مثبت یا منفی باشد. در قرآن بیان می شود که برخی شرح صدر دارند، ولی نه نسبت به اسلام، بلکه نسبت به کفر؛ یعنی همان طوری که انسان می تواند سینه‌اش را برای نور اسلام گشاده کند تا آن نور در دل و جانش بنشیند: مَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ (زمر، آیه 22)؛ همچنین می تواند سینه‌اش را برای ظلمت کفر گشاده دارد: وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ الله وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ.(نحل، آیه 106)

بنابراین، این گونه نیست که شرح صدر همواره مفهوم مثبت و ارزشی داشته باشد، بلکه از نظر قرآن می تواند شرح صدر امری منفی و ضد ارزشی باشد.

از اینجا معلوم می شود که وقتی گفته می شود: شرح صدر به معنای بسط سینه و جان آدمی با نور الهی و آرامشی از جانب خدا است، مراد نوع اول از شرح صدر است که انسان سینه اش را برای اسلام و نور آن گشاده دارد.

بر این اساس، درخواست حضرت موسی(ع) برای شرح صدر: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي(طه، آیه 25)، درخواست شرح صدر مثبت و ارزشی است تا بتواند ماموریت الهی خویش را به عنوان نبی و رسول انجام دهد؛ زیرا چنانکه بیان می شود، بدون شرح صدر، آستانه تحمل شخص در آن سطح نیست تا بتواند رسالت و پیامبری خویش را در شرایط سخت انواع فشارهای شیاطین جنی و انسی تحمل کند.(طه، آیات 25 تا 30)

همچنین وقتی خدا نسبت به پیامبر مکرم (ص) می فرماید: أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ؛ آيا براى تو سينه‏‌ات را نگشاده‏ ايم(انشراح، آیه ۱)، منظور همین شرح صدری است که موجب می شود تا بتواند ماموریت و رسالت الهی را انجام دهد. شکی نیست که این جز با نور اسلام تحقق نمی یابد.

بر این اساس می توان گفت اصطلاح «شرح صدر»، استعاره به کنایه است، چون «شرح» به معنای گشاده‌‌کردن و بازکردن است، گویا سینه انسان را که قلب در آن جای دارد ظرفی فرض کرده که آنچه از طریق مشاهده و ادراک در آن وارد می‌شود، جای می‌گیرد و در آن انباشته می‌شود(ترجمه تفسیر المیزان، همان، ج ۲۰، ص ۵۴۰)، خواه این مظروف ریخته شده در ظرف سینه گشاده، نور اسلام باشد یا ظلمت کفر، فرقی ندارد.

البته باید توجه داشت که وقتی این شرح صدر به شکل مطلق بدون قرینه به کار می رود، مراد همان شرح صدر مثبت است نه منفی و ضد ارزشی.

آثار شرح صدر مثبت و منفی

هر کدام از شرح صدر ارزشی و ضد ارزشی آثاری دارد که در زندگی دنیوی و اخروی نمایان می شود و سبک زندگی انسانی را در دنیا بشدت تحت تاثیر مستقیم خود قرار می دهد.

از مهم‌ترین تاثیری که شرح صدر نسبت به اسلام در انسان ایجاد می‌کند، همان نورانیت قلب مؤمن است.(زمر، آیه 22) کسی که از نور اسلام بهره‌مند شود، حقایق هستی را از دریچه این نور می‌بیند و می‌تواند در مسیر درست هدایت الهی و حکمت خدایی حرکت کند و به کمال بایسته و شایسته‌اش برسد.

آسانی در کارها به جای گرفتاری در سختی

(طه، آیات 24 تا 26؛ انشراح، آیات 1 و5 و 6)، تسبیح الهی و ذکر بسیار(طه، آیات 24 و 33 و 34)، تسلیم در برابر خدا به دلیل پذیرش اسلام(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22؛ الميزان، ج 7، ص 342)، افزایش آستانه تحمل در برابر اذیت‌های گفتاری و کرداری و اهانت‌ها(توبه، آیه 61)، ایستادگی و استقامت برای انجام مناسک و تکالیف الهی با همه سختی ها (انشراح، آیات 1 و 7)، رغبت شدید به پروردگار و انجام مناسک و تکالیف(انشراح، آیات 1 و 8)، رهایی از گمراهی آشکار و بهره‌مندی از هدایت های پاداشی وخاص الهی(زمر، آیه 22؛ مجمع البيان، ج 7 - 8 ، ص 772) و آرامش قلبی و مقاومت در برابر شکنجه و عذاب برای حفظ ایمان(نحل، آیه 106) از جمله آثار مهم واساسی است که خدا برای شرح صدر نسبت به اسلام بیان می کند.

بر اساس روایات، آثار و نشانه‌های دیگری برای شرح صدر مثبت است. از جمله در روایت است: ابن مسعود مى‌گوید از پیامبر اسلام (ص) از تفسیر این آیه سؤال کردیم: أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ: چگونه انسان شرح صدر پیدا مى کند؟ 

فرمود: نورٌ یقْذِفَهُ اللهُ فی قَلبِ مَنْ یشاء فَینشَرِحُ له صَدرَهُ و ینفَضح (اذا دخل النور فى القلب انشرح و انفتح) ؛ هنگامى به قلب انسان داخل شد گسترده و باز مى شود! 

عرض کردیم: اى رسول خدا نشانه آن چیست؟

فرمود: الإنابَةُ إلی دارِ الخُلُودِ والتّجافی عَنْ دارِالغُرُور والإستعدادِ لِلْمَوتِ قَبْلَ نُزُولِ الموت(نزوله)؛ نشانه آن توجه به سراى جاوید و جدا شدن از سراى غرور و آماده گشتن براى استقبال از مرگ پیش از فرا رسیدن آن است.(مجمع البیان، ج ۴، ص ۵۶۱؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 426؛ تفسير الصافي ، ج۲ ، ص۱۵۵؛ 

بحار الأنوار،  ج۶۵ ، ص۲۳۶)

همچنین در روایت است:َ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمُورِ عِبَادِهِ شَرَحَ صَدْرَهُ لِذَلِکَ وَ أَوْدَعَ قَلْبَهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ وَ أَلْهَمَهُ الْعِلْمَ إِلْهَاماً فَلَمْ یَعْیَ بَعْدَهُ بِجَوَابٍ وَ لَا یُحَیَّرُ فِیهِ عَنِ الصَّوَابِ؛ هنگامی که خداوند متعال بنده‌ای را برای اداره امور بندگانش برمی‌گزیند، به او شرح صدر و ظرفیت این کار را عنایت می‌کند و چشمه‌های حکمت را در قلبش قرار می‌دهد و علم را به او الهام می‌کند به طوری که در پاسخ به هیچ پرسشی در نمی ماند و در جواب درست دچار حیرت نمی شود. (الکافی، ج 1 ، ص 201)

همچنین در روایت است: اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً شَرَحَ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَإِذَا أَعْطَاهُ ذَلِکَ أَنْطَقَ لِسَانَهُ بِالْحَقِّ وَ عَقَدَ قَلْبَهُ عَلَیْهِ فَعَمِلَ بِه؛ بدانید که وقتی خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد سینه‌اش را برای فهم اسلام فراخ می کند و به دنبال آن زبانش را برای بیان حق گویا می‌سازد و قلبش را برای حق محکم می‌گرداند تا به حق عمل کند .(الکافی، ج 8 ، ص 13)

 از نظر قرآن، کسی که سینه‌اش را نه برای نور اسلام بلکه برای کفر گشاده دارد، گرفتار سنگدلی است؛ زیرا چنین قلبی از انعطاف لازم برخوردار نیست تا از نور اسلام بهره‌مند شود. ذکر الهی در دل چنین شخصی راه نمی‌یابد و از راه و صراط مستقیم فطرت و شریعت دور می افتد و گمراه می‌شود.(زمر، آیه 22) همچنین شرح صدر نسبت به کفر موجب می‌شود تا چنین شخصی گرفتار غضبی از سوی خدا در دنیا و عذابی عظیم در آخرت شود.(نحل، آیه 106)

کسانی که گرفتار گمراهی کیفری می‌شوند ، به جای شرح صدر نسبت به نور اسلام، از شرح صدر نسبت به کفر برخوردار می شوند، اما این شرح صدر آنها چیزی جز «ضیق صدر» حقیقی نیست؛ زیرا چنین اشخاصی از آرامشی که برای شرح صدر نور اسلام است(نحل، آیه 106) بی بهره‌اند؛ بلکه نوعی اضطراب و فشار روانی سهمگین را تحمل می‌کنند که به آنان خفگی دست می‌دهد؛ گویی در آسمان بالا رفته و گرفتار خفگی شده‌اند: «  و هر كه را بخواهد گمراه كند دلش را سخت تنگ مى‏‌گرداند چنانكه گويى به زحمت در آسمان بالا مى‌‏رود، اين گونه خدا پليدى را بر كسانى كه ايمان نمى ‌آورند قرار مى‏‌دهد.»(انعام، آیه ۱۲۵)

شرح صدر عام خاص

چنانکه گفته شد شرح صدر می‌تواند مثبت و ارزشی یا منفی و ضد ارزشی باشد که اولی با نور اسلام و هدایت الهی ایجاد می شود (انعام، آیه 125) و دومی با کفرگرایی و گمراهی کیفری الهی تحقق می یابد (همان؛ نحل، آیه 106)، اما شرح صدر الهی مثبت نیز بر دوگونه عام و خاص است.

شرح صدر عام همانی است که با هدایت الهی و از طریق نوراسلام برای مسلمانان و مؤمنان ایجاد می شود(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)؛ اما شرح صدر خاص، شرح صدری است که خدا برای انجام ماموریت برای پیامبران بویژه پیامبران اولوا العزم ایجاد می کند.

شرح صدر خاص به دو شکل به افراد داده می‌شود: به شکل درخواستی؛ چنانکه حضرت موسی(ع) از خدا خواست تا برای ماموریت خویش از آن برخوردار باشد(طه، آیات 24 تا 36)؛ و به شکل اعطائی که پیش از درخواست پیامبر(ص) ، خدا برایش فراهم کرده است.(انشراح، آیات 1 تا 8)

شرح صدر خاص با ایجاد سعه وجودی به اشکال گوناگون تحقق می‌یابد؛ به سخن دیگر، شرح صدر خاص به آن است که دل و جان رسول خدا 

(صلی‌الله ‌علیه ‌وآله‌) به گونه‌ای بسط و گسترش وجودی می یابد که نه‌تنها همه‌ معارف وحی به او القا می‌شد و او به طور کامل دریافت و تبلیغ می‌کرد، بلکه تمام رنج‌هایی که از این ناحیه بر حضرت پدید می‌آمد، به‌آسانی تحمل می‌کرد؛ بدین معنا که نفس مقدس حضرت کاملاً مستعد دریافت همه فیض الهی و انجام وظیفه خطیر رسالت شده بود. پس شرح صدر در سوره انشراح، به معنای کنایی، عبارت از توسعه دادن به روح و فکر پیامبر است. این توسعه، می‌تواند مفهوم وسیعی داشته باشد که هم وسعت علمی پیامبر را از طریق وحی و رسالت شامل شود و هم بسط و گستردگی تحمل و استقامت او در برابر لجاجت‌ها و کارشکنی‌های دشمنان و مخالفان.(تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۲۲) 

یکی از معانی شرح صدر، از منظر قرآن و روایات، این است که انسان در برابر خداوند تسلیم باشد و هر کس که تسلیم و انقیادش در مقابل احکام و عقاید دینی بیشتر است، در واقع شرح صدر بیشتری دارد و هر‌ اندازه که عمل صالح بهتر و بیشتر از انسان پدید آید، نشانه شرح صدر بیشتر اوست، چه اینکه براساس آیه یادشده، شرح صدر به مفهوم توسعه و زمینه‌ بیشتر داشتن برای دریافت علم و معرفت و حقایق وحی آسمانی نیز است.( تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۶۲)

البته برخی بر اساس روایاتی این شرح صدر خاص را محدود به مواردی خاص کرده‌اند؛ چنانکه از پیامبر خدا (ص) روایت شده که فرمود: من به خداوند عرض کردم که برخی پیامبران (ع) پیشین را به تصرف در باد، قدرت دادی و جریان به کار اندازی باد را به طور معجزه‌گونه در اختیار آنها گذاشتی و به بعضی دیگر قدرت زنده کردن مردگان اعطا فرمودی. خداوند به من فرمود: تو را به نعمت شرح صدر نائل کردم. (مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۵۰۸ و۷۷۰) بر همین اساس عده‌ای از مفسرین گفته‌اند: از این روایت به دست می‌آید که شرح صدر پیامبر اسلام  بالاتر از معجزه انبیای پیشین (ع) بوده است.(تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۲۳) همچنین شرح صدر خاصی که حضرت موسی (ع) مطرح می‌کند، به سبب ماموریت و رسالتی است که خدا بر عهده او گذاشته است. آن حضرت(ع) نیز می‌گوید که مرا به امر خطیر رسالت از یک‌سو و مبارزه با فرعون از سوی دیگر موظف ساخته‌ای، شرح صدر را نصیب من نما تا در این مأموریت حساس موفق باشم. پس مراد ایشان آن است که جریان رسالت و نبوت و همچنین مبارزه با طاغوت و مدیریت جامعه و امت هر کدام نیازمند شرح صدر است؛ چون دریافت معارف وحی و انجام مأموریت با طاغوت، هر دو روح بزرگ، فکر بلند و عقل توانا و به تعبیر قرآن، شرح صدر و گشادگی سینه خاصی لازم دارد که عنایت خاص الهی را نیز می‌طلبد. (تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۴۵ ۱۴۶؛ تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۱۸۶)  بر همین اساس است که امیرمؤمنان (ع) در نهج‌البلاغه فرمود: «آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ؛ ابزار و وسیله رهبری و ریاست،داشتن  سینه گشاده(قدرت تحمل زیاد) است».( نهج‌البلاغه، حکمت ۱۷۶)

افزایش آستانه تحمل با شرح صدر خاص الهی

چنانکه گفته شد شرح صدر نسبت به اسلام و نور آن موجب می‌شود تا انسان ها از آستانه تحمل بالایی برخوردار باشند؛ زیرا چنین افرادی به آرامشی از سوی خدا و ذکر الله و نور اسلام می رسند که اگر تحت شکنجه و اکراه و اجبار قرار گیرند، هرگز دست از ایمان خویش برنمی‌دارند(نحل، آیه 106) اما نیاز ماموریت‌های سخت الهی به عنوان پیامبران اولوا العزم به این است که شرح صدری خاص برای آنان فراهم آید. بر اساس آیات قرآن دست کم به دو نفر از پیامبران اولوا العزم این شرح صدر خاص به درخواست یا عنایت خاص داده شده است. 

ماموریت‌های سنگین پیامبران اولوا العزم نیازمند شرح صدری فراتر و گسترده‌تر و فراگیرتر از شرح صدرهای عادی و معمولی است؛ زیرا از نظر قرآن، همان طوری که برای تقوا و ایمان و اسلام و یقین و مانند آنها مراتبی است، تحمل انسان نیز دارای مراتب و درجات است. شرح صدر اسلامی در قالب عام می‌تواند این شرایط رابرای عموم مسلمانان و مؤمنان بهره مند از نور اسلام فراهم آورد؛ اما شرایط سخت رسالت به عنوان پیامبران دارای شریعت موجب می‌شود تا شرح صدر و آستانه تحمل آنان بسیار بالاتر از حد معمول باشد؛ از همین رو پیامبران خواهان شرح صدر برای ماموریت‌های سخت رسالت و پیامبری بودند، بویژه زمانی که با دشمنانی چون فرعون و اذیت کنندگانی مواجه باشند که به ظاهر مسلمان و در باطن کافر و دشمن هستند و به عنوان منافقان در میان مردم نفوذ کرده‌اند و به عناوین گوناگون مانع اقدامات رهبری می‌شوند و از استهزاء و طعنه و توطئه و شایعه پراکنی و بهتان و اتهام‌زنی دست برنمی‌دارند؛ چنانکه منافقان این‌گونه عمل می‌کردند ،اما پیامبر(ص) با بهره‌مندی از شرح صدر توانست در برابر این اذیت و آزارها تحمل کند و به عنوان «اذن خیر» برای منافقان معرفی شود و مورد تمجید و ستایش پروردگار قرار گیرد.

(توبه، آیه 61) پیامبران اولوا العزمی چون محمد مصطفی(ص) و موسی کلیم الله(ع) با بهره‌مندی از شرح صدر اعطائی خدا (انشراح، آیه 1) یا درخواستی از خدا(طه، آیه 24) توانستند در برابر همه اذیت و آزارهای داخلی و خارجی مستکبران و منافقان صبر و استقامت ورزند و مسئولیت خویش را به تمام کمال ادا کرده و ماموریت را به اتمام برسانند.(توبه، آیه 61؛ مائده، آیات 3 و 67؛ صف، آیه 2؛ احقاف، آیه 35)