ارمغان «ســلام» آرامش و ارتباط
مصطفی حقیقی
تحيت، نخستين راه ارتباطي
يكي از راهكارهاي تقويت علقه وابستگي بلكه همبستگي اجتماعي، تقويت ابعاد عاطفي است. عاطفه مهم‌ترين و نخستين عامل ايجاد همبستگي ميان زوج و اجتماع كوچك خانواده است. اگر بخواهيم در اجتماع بزرگ‌تر از اين عامل استفاده كنيم امكان بهتري براي موفقيت خواهيم داشت. از اين رو اسلام به جاي تاكيد برعامل و يا عوامل ديگر در اين حوزه، به مسئله تقويت عامل عاطفه در اجتماع بزرگ‌تر توجه داده است. در گزاره‌هاي خبري خود، انسان و جامعه انساني را به گونه اي ترسيم مي‌كند كه عامل عاطفه به طور طبيعي در انسان تقويت شود. اينكه همه از يك نفس هستند و اختلاف نژادي و فرهنگي و زباني، عامل تمييز دهنده نه تمايز دهنده است و اينكه انسان بايد در اجتماع، خود را به كمال برساند و اينكه امت و اجتماع است كه آدمي را به كمال مي رساند و انسان به تنهايي نمی‌تواند حتي در بعد خودسازي به كمال برسد زيرا بسياري از كمالات و استعدادهاي بشري در اجتماع ظهور و بروز مي‌كند و ده‌ها نكته و گزاره انسان‌شناختي و روان‌شناختي و معرفت شناختي ديگر بر اين مسئله تاكيد دارند كه انسان بدون اجتماع و امت، ناقص است و هرگز نمی‌تواند اميد خلافت الهي را داشته باشد.
اكنون كه اسلام با اين گزاره‌هاي خبري معرفتي و شناختي نسبت به انسان و هستي جنبه عاطفي او را براي همگرايي در برابر واگرايي اجتماعي تقويت كرده است، به اين نكته توجه مي دهد كه باید به روش‌هاي مختلف، جامعه پذيري را در انسان تقويت كرد. يكي از مهم‌ترين روش‌هايي كه قرآن براي تقويت ابعاد عاطفي بشر ارائه مي دهد مسئله تحيت و سلام است.
سلام و تحيت در نگرش اسلامي، عامل مهم براي جامعه پذيري و تقويت علقه‌هاي همبستگي اجتماعي است. انسان با سلام و تحيت، عواطف را در ديگران بر مي انگيزاند و آنان را به سوي اجتماع مي راند. قرآن براي اينكه اين بعد را در انسان مؤمن تقويت كند با اشاره به جامعه آرماني بهشت بيان مي‌كند كه مؤمنان در بهشت هرگاه به يكديگر مي‌رسند نخستين كلام و حرف و حديثي كه ميانشان رد و بدل مي‌شود، سلام و تحيت است: لایسمعون فیها لغوا ولا تاثیما الا قیلا سلاما سلاما(واقعه، 26)؛ اين بدان معناست كه جامعه انساني نمونه باید به گونه اي باشد كه عواطف برادري و انساني در ميانشان تقويت شده باشد به طوری اي كه هر گاه به یکديگر مي رسند سلام را مقدم بدارند و يكديگر را به سلامتي و تندرستي در جسم و جان بخوانند. از اين رو جامعه شاهد اسلامي جامعه اي است كه روح برادري با عواطف انساني در آن تقويت شده است و افراد امت هر گاه به يكديگر مي‌رسند، خواهان سلامت ديگري هستند. كسي كه سلام مي‌كند در حقيقت به ديگري مي گويد كه نسبت به او در صلح و صفاست و او را از خود مي داند و براي سلامتي جاني و جسمي و روحي و مالي او دعا مي‌كند و در اين راه از هيچ گونه تلاش و كوششي بازنمی‌ايستد.
بنابراين سلام و تحيت در كنار پيمان برادري (يكي ديگر از راهكارهاي اسلام براي ايجاد و تقويت همبستگي اجتماعي ميان امت) از مهم‌ترين راه‌های تقويت عاطفه و علقه‌هاي معنوي و روحي برادري در ميان امت است. كسي كه به ديگري سلام مي‌كند در حقيقت او را جزو خود پنداشته و درد و رنجش را درد و رنج خود بر مي شمارد. ايجاد چنين حالت احساسي وعاطفي مي‌تواند به عنوان پيوند و ريسمان محکم، شكاف‌هاي اجتماعي را پر كند و جامعه به جاي واگرايي به سوی همبستگي و علقه معنوي حرکت كند.
آثار و کارکردهای سلام
قرآن براي اينکه آموزه دستوري تحيت و سلام را در مؤمنان بر انگيزد و آنان را به سوي اين عمل سوق دهد براي آن آثار مادي و معنوي دنيوي و اخروي چندي بر شمرده است كه مي‌توان به مسئله بركت (نور آيه 61) و خرمي در زندگي (همان )، نشانه ايمان و اسلام (نساء آيه 94) و پاداش‌هاي اخروي (همان آيه 86) اشاره كرد.
تعالیم دینی پاسخ به سلام را واجب دانسته به طوري كه حتي در نماز واجب هم باید پاسخ سلام كننده را بدهد. از آنجا كه به نظر مي رسد كه اقدام كننده به سلام خود را در مرتبه پایین‌تر قرار داده است، عمل سلام را امري مستحب دانسته و براي سلام كننده 69 ثواب و براي پاسخ دهنده افزون بر وجوب رد سلام تنها يك ثواب قائل شده است. شگفت آنكه براي ايجاد همبستگي و وابستگي و دوري از سوءاستفاده، روش‌هايی را در نظر گرفته است كه اين عمل موجب نشود تا افرادي از اجتماع خود را كوچک‌تر انگارند و ديگراني خود را بزرگ‌تر بپندارند. از اين رو بر سواره فرض دانسته است كه بر پياده سلام كند و يا بر وارد شونده حكم كرده که بر وارد شده سلام کند.
سلام مي‌تواند به عنوان عامل آرامش بخش نيز قلمداد شود. هر گاه افراد نادان براي تمسخر به ناسزايي‌گويي روي مي‌آورند و سخن به ناسزا و دشنام كشيده مي‌شود، مؤمن با پاسخ ملایم و مسالمت‌آمیز و همراه با سلام خود مي كوشد تا فرد را از حالت تهاجمي و واگرايي بيرون آورد و عاطفه و احساس او را مورد هجوم قرار دهد. در اين هنگام است كه فرد نادان خود را در حالتي مي يابد كه از رفتار خود شرمسار مي‌شود.
با خود مي انديشد كه من او را تمسخر كرده و دشنام دادم ولي او سلامتي جان و روح مرا مي‌خواهد. اين گونه برخوردها موجب مي‌شود تا روح عاطفه و احساس در او بر انگيخته شود و نوعي همگرايي با مؤمن در خود احساس كند. هدف قرار دادن عواطف و احساسات مخالفان و افراد نادان يكي از راهكارهاي قرآني در دعوت به دين است.
قرآن دراين باره مي فرمايد: بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبّر بر زمین راه می‌روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)؛ (فرقان آيه 63) آدمي هر گاه با كساني كه ناشناس هستند و هيچ گونه آگاهي از عقايد و افكار و رفتارشان ندارد، با نوعي دلهره و نگراني رو برو مي‌شود. از اين رو براي انسان هر چيز ناشناخته‌اي ناپسند است و از آن پرهيز مي‌كند. در زبان عربی به اين جهت از ناشناخته‌ها به منكر ياد مي‌شود چون ناپسند آدمي است.
براي رهايي از اين حالت دفاعي و پرهيز از هر كس و هر چيز ناشناخته، اسلام راهكار سلام را قرار داده است. از اين رو بر مؤمنان واجب كرده تا هرگاه بر كسي وارد شوند سلام و تحيت بگويند تا اين ترس و ناخوشایندي و كراهت از ميان برداشته شود.
در داستان فرشتگان و حضرت ابراهيم(ع) مي خوانيم كه زماني گروهي از فرشتگان به صورت ناشناس بر او وارد شدند، آن حضرت ايشان را نشناخت (قوم منكرون) و به طور طبيعي نوعي كراهت و ناپسندي در چهره‌اش هويدا شد؛ زيرا اطلاعی از اهداف اين گروه كه در خيمه گاه بر او وارد شده بودند نداشت. آنگاه كه اين قوم ناشناس بر او سلام كردند آن حضرت آرام مي‌شود. (ذاريات آيه 25)
بنابراين يكي از كاركردهاي سلام زدودن هرگونه پندار و خيال باطل از ذهن مخاطب است. وقتي كسي بر ديگري سلام مي‌كند مي‌كوشد تا اين كراهت را از ميان بردارد و او را به شناخت در مورد خود برساند و ارتباط عاطفي و معنوي ميان خود و آن فرد ايجاد كند.
در هنگام مرگ و دشواري‌هاي آن سلام فرشتگان نوعي نويد براي مؤمناني است كه از ترس مكان ناشناخته و يا وضعيت نامعلوم خود در رنج و عذاب هستند. لذا سلام آنان به ايشان آرامش مي بخشد (نحل 31 و 32 و نيز يونس آيه 9 و 10)
از اين آيات مي‌توان كاركرد ديگري افزون بر آنچه آيات بر آن دلالت دارند به دست آورد. به اين معنا كه براي ايجاد وضعيت مطلوب براي كساني كه در جايي قرار گرفته‌اند كه ناشناس و رنج آور است سلام مي‌تواند بسيار مفيد و سازنده باشد. بسيار اتفاق افتاده است كه وارد بر جمعي مي شويد كه نمی‌شناسيد و اتاق پر از افراد ناشناس است و حتي مكان نيز براي شما رنج‌آور است. سلام كساني كه در آنجا نشسته‌اند به تازه وارد، نوعي ايجاد ارتباط روحي و رواني است كه مي‌تواند رنج او را از دل و جانش بزدايد.
براي سلام و تحيت مي‌توان كاركردهاي ديگري نيز برشمرد كه در اين نوشتار تنها به بخشی از آنها اشاره شد.