پرسش:
ماهیت نفاق چیست و خطرات آن برای جوامع اسلامی چگونه است؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به مباحثی همچون: مفهوم نفاق، تعریف، مؤمن،‌کافر و منافق نگرانی پیامبر(ص) بیشتر از منافقین تا مؤمنین و مشرکین و نفاق خصوصیتی برای انسان‌ها پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطالب را پی می‌گیریم.
دلایل اهمیت و تأکید قرآن بر نفاق
1- در قرآن کریم در مقابل مؤمنین و موافقین دو دسته مخالف وجود دارد نه یک دسته. شاید این از مختصات قرآن باشد و در هیچ کتاب آسمانی در مقابل طبقه مؤمنین دو دسته مختلف را نام نمی‌برند، بلکه مجموعاً مردم دو دسته‌اند: یا مؤمن‌اند یا کافر در نقطه مقابل مؤمن. اما قرآن نقطه مقابل مؤمنین را دو دسته یاد می‌کند: 1- دسته‌ای که آنان را کافران و یا مشرکان می‌نامد 2- و دسته‌ای که آنها را منافقان می‌نامد و برای اینها حساب جداگانه‌ای باز کرده است. مثلاً می‌فرماید: ای پیامبر! تقوای الهی را پیشه کن، پروای خدا را داشته باش و از پیشنهادهای کافران و منافقان پیروی نکن و آنها را نپذیر(احزاب-1) همچنین گاهی قرآن در بعضی از تعبیرات خود به منافقان با خشم بیشتری نگاه می‌کند، و اینها را مستحق عذاب بیشتری از کافران می‌شمارد و می‌فرماید: منافقان در پایین‌ترین و سخت‌ترین طبقات جهنم خواهند بود. (نساء- 145) پس معلوم می‌شود که منافقان از منظر قرآن از آن طبقه‌ای که آنها را کافران می‌نامد وضع بدتری خواهند داشت.
2- اساساً ما در قرآن یک سوره‌ای داریم به نام «منافقون» که اوصاف منافقان را بیان می‌کند و می‌فرماید: یک عده مردم منافق صفت و دو رو پیش تو می‌آیند و تظاهر به اسلام و ایمان می‌کنند و می‌گویند: شهادت می‌دهیم که تو پیامبر خدا هستی و خدا می‌داند که تو پیامبری و خدا شهادت می‌دهد، که این منافقین اعتراف ندارند و دروغ می‌گویند. 
3- آیاتی که کلمه منافق و منافقات در آن نیست ولی درباره سیره منافقین است زیاد می‌باشد و جالب اینکه همین طور که در مؤمنین قرآن هم مردها و هم زنان مؤمنه را ذکر می‌کند در مورد منافقین هم مردان و زنان منافق را به حساب می‌آورد. 4- اساساً اگر عصر ما را از نظر انسان بخواهند ارزیابی کنند نه از نظر صنعتی و یک جنبه انسانی را بخواهند ملاک مشخص عصر و زمان ما قرار بدهند، باید بگویند عصر نفاق! و پیشرفت ماشین قلب حقایق!
همبستگی منافقین
قرآن کریم منافقین را به صورت افرادی جدا از هم نمی‌بیند، بلکه به صورت یک دسته متشکل و همفکر که میان آنها همبستگی وجود دارد می‌بیند. از یک سو می‌فرماید: المؤمنون والمؤمنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن‌المنکر» مردان و زنان مؤمن حامیان یکدیگر هستند (وابستگی و همبستگی نسبت به یکدیگر دارند) و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند. (توبه- 71) از طرف دیگر کافران را در مقابل مؤمنین مطرح نمی‌کند، بلکه منافقان را ذکر می‌کند و برای آنها نیز پیوند و همبستگی قائل است. مردها و زن‌های منافق از جنس یکدیگرند. امر به منکر و نهی از معروف می‌کنند! از ترس کمک در راه خدا مشتشان را می‌بندند تا نم پس ندهند!(توبه - 67) این تعبیر «بعضهم من بعض» که در این آیه آمده از تعبیر «بعضهم اولیاء بعض» اگر در جهت همبستگی بیشتر نباشد کمتر نیست، چون در برخی دیگر از آیات قرآن این تعبیر هست و مفسرین گفته‌اند: منافقان آنچنان به یکدیگر وابسته و پیوسته می‌باشند که یکی هستند و مفهوم «بعضهم من بعض» اتحاد و یگانگی را می‌رساند که بالاتر از مفهوم حامی بودن و ناصر بودن است. نقشه و عملشان درست ضد عمل مؤمنین است. و جنبه باز دارندگی دارند! که در آیات دیگری از قرآن می‌توان این نکته را استنباط کرد. البته در همین آیه «و یقبضون ایدیهم» دست خودشان را می‌بندند و بسط ید ندارند. موقع کار و عمل که می‌شود عقب‌نشینی می‌کنند و از داخل به جامعه اسلامی صدمه و ضربه می‌زنند.
خطرات نفاق
شکی نیست که خطر نفاق از خطر کفر خیلی بیشتر و افزون‌تر است، برای اینکه نفاق همان کفر است ولی در زیر پرده و کفر در زیر پرده است. حال تا این پرده دریده بشود و آن چهره کریه کفر ظاهر بشود، چقدر نفوس فریب خورده و گمراه شده‌اند. 
پیشرفت اسلام در زمان پیامبر(ص) در مقایسه با پیشرفت اسلام در زمان علی(ع) به خاطر همین مسئله نفاق تفاوت داشت. با توجه به اینکه تاکتیک‌ها و راهبردهای علی(ع) با پیامبر(ص) فرقی نداشت. اما در زمان پیامبر(ص) اسلام به سرعت پیشروی می‌کند. ولی در زمان علی(ع) آن پیشروی‌ها برایش مقدر نیست و در مواقع زیادی از دشمن شکست ظاهری می‌خورد! دلیلش این است که پیامبر(ص) با کسانی می‌جنگید که کافر صریح بودند، اما علی(ع) از اول با منافقین طرف بود و باید با آنها می‌جنگید و وقتی جریان نفاق قرآن بر سرنیزه می‌کند، یاران فاقد بصیرت علی(ع) را فریب می‌دهد و علی(ع) را از پیشروی متوقف می‌کند! بنابراین ابزار دشمنان اسلام برای تقابل دو چیز است: 1- نفاق 2- جهل و بی‌بصیرتی که در هر عصر و نسلی ممکن است این پدیده نفاق شکل بگیرد و اسلام را با چالش مواجه کند.