فناوری هستهای فراتر از انرژی هستهای است
حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای همواره بر اهمیت صنعت هستهای کشور تأکید داشته و این صنعت را به عنوان یکی از مؤلّفه‌های اساسی و مهمّ اعتبار کشور؛ همچنین مایه قوّت، قدرت و توسعه آن برشمرده‌اند. رهبر انقلاب اسلامی در دیدار دانشمندان، متخصصان، کارشناسان و مسئولان صنعت هستهای کشور فرمودند: «این صنعت، هم از لحاظ پیشرفت کشور و توانایی‌های کشور در عرصه‌های فنّی، اقتصادی، سلامت و غیره که به کشور آبرو می‌بخشد و زندگی را برای مردم بهتر می‌کند دارای اهمّیّت است، هم از جهت وزن سیاسی جهانی و بین‌المللی برای کشور؛ یعنی وقتی که شما در بخش‌های مختلف این صنعت پیشرفت دارید و دارید کار انجام می‌دهید و گره‌گشایی می‌کنید، مراکز اطّلاعاتی جهان و بسیاری از سیاستمداران دنیا و شاید خیلی از دانشمندان و اهل مطالعه می‌فهمند و این برای کشور آبرو است؛ پس پیشرفت این صنعت از لحاظ بین‌المللی و از لحاظ وزن و جایگاه و آبروی ملّی هم دارای اهمّیّت است. این، دو جهت. جهت سوّم از لحاظ روحیه اعتماد به نفْس ملّی است...زیرساخت‌های موجودِ صنعتیِ هستهای دست نخورد. در طول این سال‌ها مدیران و مسئولان و فعّالانِ این صنعت کارهای مهمّی انجام داده‌اند، زیرساخت‌های مهمّی را ایجاد کرده‌اند. ممکن است در یک زمینه‌هایی بخواهید توافق‌هایی بکنید؛ عیب ندارد، توافق کنید، امّا زیرساخت‌ها دست نخورد، اینها خراب نشود، اینها محصول زحمت دیگران است.» 1402/3/21
رسانه KHAMENEI.IR به مناسبت ۲۰ فروردین روز ملی فناوری هستهای در یادداشتی به قلم آقای علیرضا اسعدی، پژوهشگر اندیشکده پرتو به بررسی کاربردهای بی‌شمار فناوری هستهای در صنایع مختلف کشور پرداخته است.
مقدمه:
تاریخچه صنعت هستهای به اوایل قرن بیستم باز می‌گردد، زمانی که دانشمندان شروع به مطالعه رادیواکتیویته و ساختار اتم کردند. پس از جنگ جهانی دوم، در سال ۱۹۵۴، اولین نیروگاه هستهای جهان در اوبنینسک روسیه به بهرهبرداری رسید. (۱) از آن زمان، تعداد نیروگاه‌های هستهای در سراسر جهان به طور پیوسته افزایش یافته است. امروزه، انرژی هستهای منبع مهمی از برق در بسیاری از کشورهای جهان است. حدود ۴۴۰ نیروگاه هستهای در ۳۱ کشور جهان وجود دارد که حدود ۱۰ درصد برق جهان را تولید می‌کنند. (۲) فناوری هستهای عمدتاً به‌عنوان منبع برق شناخته می‌شود، اما کاربردهای آن به تولید برق محدود نمی‌شود. پرتوها و مواد رادیواکتیو در طیف وسیعی از زمینه‌ها از جمله پزشکی، صنعت، کشاورزی و تحقیقات علمی به کار گرفته می‌شوند. لازم به‌ذکر است کاربردهای فناوریهای هستهای ابتدا در دهه ۱۹۰۰ با کاربردهای پزشکی مثل استفاده از پرتوهای ایکس برای تشخیص و درمان بیماری‌ها و در صنعت، رادیوگرافی صنعتی برای بررسی کیفیت جوش آغاز شد. همچنین در دهه ۱۹۲۰ اولین رادیوایزوتوپ‌ها برای درمان سرطان استفاده شدند و در دهه ۱۹۳۰ تحقیقات بر روی استفاده از پرتو برای اصلاح جهشی گیاهان آغاز شد. در حالی که اولین نیروگاه هستهای برای تولید برق در دهه ۱۹۵۰ به‌راه افتاد.
آغاز برنامه هستهای ایران
برنامه هستهای ایران در دهه ۱۳۵۰ با همکاری آمریکا و دیگر کشورهای غربی آغاز شد. پس از انقلاب اسلامی و کارشکنی‌های متعدد کشورهای غربی و شرقی، ایران به طور مستقل به توسعه این برنامه ادامه داد. پس از چند دهه فراز و نشیب، کشور در دهه ۱۳۸۰ گام‌های عملی برای دستیابی بومی به این فناوری راهبردی را برداشت. رهبر انقلاب از آغازین سال‌های حرکت کشور به سمت بومی‌سازی و توسعه صنعت هستهای حمایت‌های مهم و مؤثری را از این فناوری تمدن‌ساز ارائه داده و بر ضرورت رشد پرشتاب این حوزه فناورانه تأکید فرمودند.
تأکید رهبر انقلاب بر اهمیت فناوری هستهای
و نقش آن در پیشرفت کشور
رهبر انقلاب بارها درباره اهمیت فناوریهای هستهای و راهبردی بودن این فناوری در کشور سخن گفته‌اند. هجده سال پیش(۳)، در اولین روز فروردین‌ماه ۱۳۸۵ رهبر انقلاب، از دلایل و ضرورت‌های هستهای شدن ایران سخن گفتند:
«مسئله این است، انرژی هستهای و توانایی تولید سوخت هستهای، در طول سال‌های نه‌چندان دورِ آینده، یک نیاز مبرم و قطعی برای ملت ایران است. اگر ملت ایران امروز برای کشور خود فناوری هستهای را تحصیل نکند، چند سال بعد، آن روزی که این جوان‌ها وارد بازار کار و فعالیت می‌شوند، آن روزی که جمعیت ملت ایران میلیون‌ها نفر از حالا بیشتر است؛ آن روز، ملت در یکی از اساسی‌ترین نیازهای خود مجبور است دستش را به‌طرف بیگانگان و احیاناً دشمنان دراز کند. مثل اینکه امروز ما نفت نداشته باشیم؛ نفت یک منبع تمام‌شدنی و تجدیدناپذیر است. دنیا به جای نفت به سراغ انرژی‌های جایگزین رفته است که از همه مهم‌تر و قابل اطمینان‌تر، انرژی هستهای است.» (۴)
برنامه هستهای ایران از بدو آغاز تا به امروز با چالش‌ها و موانع بسیاری رو‌به‌رو بوده است. از دسیسه‌های سیاسی و اقتصادی گرفته تا اقدامات خرابکارانه و تروریستی، دشمنان جمهوری اسلامی ایران سعی در توقف این برنامه داشته‌اند. با وجود تمام این تلاش‌ها، برنامه هستهای ایران به پیشرفت خود ادامه داده و امروزه به یکی از دستاوردهای مهم علمی و صنعتی کشور تبدیل شده است. ایران با اتکا به توان داخلی و با تکیه بر استعداد و تخصص جوانان خود، در چرخه سوخت هستهای به خودکفایی رسیده و به یکی از معدود کشورهای صاحب این فناوری در جهان تبدیل شده است. این امر مورد تصریح رهبر انقلاب نیز قرار گرفته است:
«خب این چالشی که بیست سال است ما با دشمنانمان بر سر قضیّه هستهای داریم، حقایقی را هم روشن کرد؛ این چالش بیست‌ساله چند حقیقت را روشن کرد. اوّلین حقیقت این است که توانایی و استعداد خارق‌العاده جوان‌های ما را نشان داد. این چیزهایی که امروز دیده شد - و البتّه آنچه واقعیّت دارد بیش از اینها است - همه در حال تحریم انجام‌گرفته، در حال تهدید انجام‌گرفته. دائماً دانشمندان ما تهدید شدند، دانشمندان ما ترور شدند؛ بعضی‌ها ترور شدند، بعضی‌ها تهدید به ترور شدند، درعین‌حال این پیشرفت‌ها حاصل شده. پس ما از لحاظ منابع انسانی فوق‌العاده‌ایم.» (۵)
رهبر انقلاب بارها بر ضرورت «آگاهی‌دهی بیشتر به مردم» درخصوص مزایای صنعت هستهای تأکید کرده‌اند. ایشان معتقدند که مردم باید از مزایای این صنعت در بخش‌های مختلف بیش از پیش بهره‌مند شده و نقش آن در زندگی مردم و پیشرفت کشور ملموس‌تر بیان گردد:
«حرکت در صنعت هستهای، درواقع، در حکم کلید برای پیشرفت‌های علمی در بخش‌های متعدّد کشور است... در همه‌ی بخش‌های زندگی مردم، این صنعت می‌تواند حضور مؤثّر و مفید داشته باشد.» (۶)
به‌راستی چه ظرفیتی در صنعت هستهای نهفته است که می‌تواند کلیدی برای پیشرفت بخش‌های دیگر (پزشکی، کشاورزی، انرژی و دیگر صنایع) شود؟
گستردگی کاربردهای فناوریهای هستهای
فراتر از انرژی هستهای
جمهوری اسلامی ایران در راستای تحقق چشمانداز بلندمدت پیشرفت اقتصادی کشور، توسعه صنعت هستهای را در دستور کار خود قرار داده است. دستیابی به این هدف، مستلزم تبیین دقیق اهداف کلی در این زمینه است. اهداف کلی و راهبردهای کلان توسعه بخش انرژی هستهای در تحقق چشمانداز بلندمدت توسعه اقتصادی کشور شامل موارد زیر بوده است:
۱-ایجاد نیروگاه‌های اتمی و بهرهبرداری از آنها برای کمک به تأمین نیروی برق موردنیاز کشور، ۲- اهتمام به کاربرد علوم و فنون اتمی در صنایع، کشاورزی، پزشکی و خدمات، ۳- ایجاد خدمات فنی موردنیاز کشور در زمینه علوم فنون هستهای، ۴- تولید و توزیع رادیوایزوتوپ‌ها و سایر مواد و تجهیزات موردنیاز برای کاربرد علوم و فنون هستهای کشور.
همان‌طور که در اهداف کلان اشاره شده است، انرژی هستهای (یا همان کاربرد نیروگاهی و تولید برق) تنها یکی از کاربردهای فناوری هستهای است. استفاده از لفظ «فناوری هستهای» به جای «انرژی هستهای» در عنوان این یادداشت، بیانگر گستردگی و تنوع کاربردهای این حوزه فراتر از تولید برق است. این فناوری، دریچه‌ای به‌سوی نوآوری و پیشرفت در زمینه‌های مختلف علمی، پزشکی، صنعتی و کشاورزی می‌گشاید. این کاربردها تأثیر بسزایی در زندگی روزمره ما دارند و در آینده با افزایش تحقیقات و توجیه‌پذیری استفاده از آنها، اهمیت بیشتری پیدا خواهند کرد. آژانس انرژی اتمی به‌عنوان یکی از نهادهای مرجع بین‌المللی در ترویج فناوریهای هستهای در دنیا، کاربردهای فناوری هستهای را به ۶ کلان‌حوزه تقسیم‌بندی کرده است. در ادامه به مهم‌ترین کاربردهای غیرنیروگاهی فناوری هستهای در دنیا و کشورمان به همراه ذکر مصادیق پرداخته شده است.
همان‌طور که در جدول فوق اشاره گردید یکی از مهم‌ترین کاربردهای غیر انرژی، کاربرد پرتودهی هستهای در حوزه غذا و کشاورزی است. ایران در سال ۱۳۹۹، ۱۳۳ میلیون تن محصولات کشاورزی تولید کرده است. این میزان تولید که توسط وزارت جهاد کشاورزی اعلام شده است، نشان‌دهنده اهمیت بخش کشاورزی در تأمین امنیت غذایی کشور است. متأسفانه، حدود ۲۰ تا ۱۵ میلیون تن از محصولات کشاورزی ایران به ضایعات تبدیل می‌شود. این میزان ضایعات که معادل سه درصد از کل ضایعات تولیدات کشاورزی جهان است، به معنای هدر رفتن غذای کافی برای تأمین نیاز حدود ۲۰ تا ۱۵ میلیون نفر است.
فناوری هستهای و پرتودهی مواد غذایی یکی از شیوه‌های نوین و مؤثر در ارتقای امنیت غذایی است که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به طور گسترده مورداستفاده قرار می‌گیرد. سازمان‌های بین‌المللی معتبری مانند سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان تجارت جهانی (WTO)، سال‌ها است که به دنبال استفاده از این فناوری به‌عنوان راه‌حلی مناسب و کارآمد برای کمک به امنیت غذایی و مبارزه با گرسنگی و سوءتغذیه در سراسر جهان هستند و در این راستا همکاری‌های گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند. تاریخچه استفاده از پرتوها در بخش کشاورزی به دهه ۵۰ میلادی باز می‌گردد. پرتودهی مواد غذایی فرآیندی فیزیکی است که در آن، محصول برای بهبود ایمنی و حفظ کیفیت، در معرض پرتو یون‌ساز قرار می‌گیرد. در طول این فرآیند، انرژی از منبع پرتوی یون‌ساز به محصول موردنظر منتقل می‌شود. پرتودهی مواد غذایی در حال حاضر در حدود ۷۰ کشور جهان مجاز اعلام شده است. اثرات این فرآیند بر مواد غذایی، حیوانات و افرادی که غذای پرتودهی شده مصرف می‌کنند، بیش از ۵۰ سال به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. آمار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که در حال حاضر، بیش از ۶۰ نوع ماده غذایی در دنیا برای اهداف مختلف پرتودهی می‌شوند. این اهداف شامل موارد زیر است:
کنترل و مهار جوانه‌زدن: پرتودهی می‌تواند از جوانه‌زدن سیب‌زمینی، پیاز و سایر محصولات کشاورزی جلوگیری کند و به حفظ کیفیت و ماندگاری آنها کمک کند.
تأخیر در رسیده‌شدن: پرتودهی می‌تواند فرآیند رسیدن میوه‌ها و سبزیجات را به تأخیر اندازد و به این ترتیب، ماندگاری آنها را افزایش دهد.
کاهش میکروارگانیسم‌ها: پرتودهی می‌تواند باکتری‌ها، ویروس‌ها و سایر میکروارگانیسم‌های مضر موجود در مواد غذایی را از بین ببرد و از بروز بیماری‌های منتقله از طریق غذا جلوگیری کند.
ازبین‌بردن حشرات: پرتودهی می‌تواند حشرات و تخم‌های آنها را در مواد غذایی از بین ببرد و به حفظ کیفیت و سلامت محصولات کشاورزی کمک
کند.
غیرفعال کردن انگل‌ها: پرتودهی می‌تواند انگل‌های موجود در مواد غذایی را غیرفعال کند و از بروز بیماری‌های انگلی جلوگیری کند.
جلوگیری از فاسد‌شدن: پرتودهی می‌تواند با ازبین‌بردن عوامل فساد، ماندگاری مواد غذایی را به طور قابل‌توجهی افزایش دهد.
افزایش زمان ماندگاری: پرتودهی می‌تواند با از بین بردند میکروارگانیسم‌ها و عوامل فساد، زمان ماندگاری مواد غذایی را به طور قابل‌توجهی افزایش دهد. با توجه به اهمیت بالای امنیت غذایی، استفاده از روش پرتودهی و برنامه‌ریزی برای احداث سامانه‌های پرتودهی در سراسر کشور، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. علاوه بر صنعت غذا و کشاورزی، برخی از مهم‌ترین دستاوردهای متخصصان و محققان دانش هستهای کشور در بخش‌های مربوط به زندگی مردم به‌ویژه در حوزه‌های «سلامت»، «مدیریت آب»، «کاربردها در صنعت» و «محیط‌زیست» اشاره می‌شود.
سلامت
تولید ایزوتوپ برای تشخیص و درمان سرطان: ایزوتوپ تلوریوم ۱۳۰ در حوزه پزشکی به‌ویژه تولید مواد اولیه رادیو داروها و تشخیص انواع سرطان و بیماری‌های صعب‌العلاج، در داروسازی، بخش‌های صنعتی، زمین‌شناسی، کشاورزی و علوم هستهای کاربرد فراوانی دارد. محققان کشورمان با استفاده از دانش هستهای توانسته‌اند تاکنون بیش از ۵۰ رادیو داروی تشخیصی، تسکینی و درمانی را تولید کنند.
تولید پودر همواستات برای جلوگیری از خونریزی: با همت دانشمندان کشورمان، اکنون ایران در زمره ۵ کشور دارای دانش فنی ساخت این محصول پزشکی است که در جراحی‌ها برای جلوگیری از خونریزی کاربرد بالایی دارد.
مدیریت آب
ساخت مجتمع‌های آب‌شیرین‌کن: آب‌شیرین‌کن ۷۰ هزارمترمکعبی نیروگاه اتمی بوشهر
محیط زیست
تصفیه پساب‌های صنعتی: طراحی و ساخت سامانه شتاب‌دهنده «الکترواستاتیک الکترون» برای تصفیه پساب‌های صنعتی و قابل‌استفاده در صنایع تولید لاستیک و صنایع پلیمری موجب تحول اساسی در این بخش‌ها شده است.
طراحی ابزار دقیق برای کنترل فرآیندها: طراحی و ساخت سامانه‌های ابزار دقیق هستهای یا «رادیومتریک» و «چشمه‌های صنعتی» به‌منظور کنترل کیفی، تعیین سطح مواد در داخل مخازن، چگالی سنجی، رطوبت سنجی و ضخامت‌سنجی که در صنایع مختلف کاربرد دارند.
کاربردها در صنعت (فناوری پلاسما)
تصفیه پسماندهای صنعتی: فناوری پلاسما در تصفیه شیرابه‌های پسماندهای دارویی، پسماندهای بیمارستانی و پسماندهای حاصل از دفن زباله و انباشت آن کاربرد دارد.
درمان برخی بیماری‌ها: از فناوری پلاسما برای درمان زخم‌های مزمن از جمله زخم دیابت نیز استفاده می‌شود.
کاربردها در صنعت (نفت و پتروشیمی و معدن)
بومی‌سازی قطعات و تجهیزات هستهای: از دیگر دستاوردها در حوزه دانش هستهای، بومی‌سازی قطعات و تجهیزات از معدن تا نیروگاه است. اکنون چرخه سوخت هستهای یعنی مراحل اکتشاف، استخراج، تولید کیک زرد، فرآوری اورانیوم، غنی‌سازی، ساخت قرص، میله و مجتمع سوخت، مدیریت سوخت هستهای در قلب رآکتور و مدیریت پسماندهای رآکتور همگی در داخل و با دانش بومی هستهای انجام می‌شود.
تولید ترکیبات دوتریوم: تولید ترکیبات دوتریوم با فرآوری آب‌سنگین و جلوگیری از خام‌فروشی آن، یکی دیگر از دستاوردهای دانش هستهای است.
کشف معادن: کشف معادن اورانیوم و کشف چاه‌های نفت با استفاده از ژئوفیزیک هوابرد یکی از دستاوردهای علمی مهم است.
نقش فناوریهای هستهای در پیشرفت کشور
و تحقق شعار سال ۱۴۰۳
سال ۱۴۰۳ از سوی رهبر انقلاب، «جهش تولید با مشارکت مردم» نامگذاری شد تا بیش‌ازپیش بر نقش مردم در تولید و به تبع آن پیشرفت اقتصادی کشور تأکید شود. تبلور مشارکت مردم و جهش تولید در صنعت هستهای را باید در «گسترش کاربردهای پرتوها و فناوریهای متنوع حوزه هستهای» جست‌وجو نمود. مشارکت مردم در صنعت هستهای می‌تواند از دو طریق انجام شود:
تسهیل ورود شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی
به صنعت:
محدود کردن صنعت هستهای صرفا در بخش انرژی، آن را تا حد زیادی در انحصار بخش دولتی باقی می‌گذارد. درحالی‌که با توجه به کاربردهای دیگر هستهای، ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به این صنعت محقق خواهد شد. این شرکت‌ها، قادرند در زمینه‌های مختلف صنعت هستهای اعم از کاربردهای صنعتی و پزشکی، نقش‌آفرینی مؤثری داشته باشند.
پیدا کردن کاربران و مشتریان مستقیم از میان مردم:
در حال حاضر، استفاده از فناوری هستهای بیشتر به بخش‌های دولتی و صنعتی محدود می‌شود. با توسعه کاربردهای بخش غیر نیروگاهی، می‌توان از این فناوری در زندگی روزمره مردم نیز استفاده کرد. این امر می‌تواند به افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات هستهای و در نهایت، به رشد و توسعه این صنعت کمک کند.
توسعه کاربردهای بخش غیرنیروگاهی کلیدی برای تحقق این دو هدف یعنی رشد تولید و مشارکت بخش غیردولتی در صنعت هستهای است. این پدیده را می‌توان به‌عنوان «سرریز فناوری»(۷) توصیف کرد که به واسطه صنعت هستهای، صنایع دیگر نیز رشد کرده و کاربردهای گوناگونی در دیگر حوزه‌های مربوط به زندگی مردم ایجاد می‌شود. این مشارکت گسترده در صنعت هستهای، فواید متعددی همچون «افزایش کارایی و بهره‌وری» و «جذب سرمایه و اشتغال‌زایی» را به همراه خواهد داشت.
سازمان انرژی اتمی ایران بر اساس اسناد راهبردی خود (سند راهبردی ۱۴۲۰) درصدد توسعه شرکت‌های دانش‌محور با هدف تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است. از مراکز و مؤسسات مرتبط فعلی می‌توان به شرکت توسعه کاربرد پرتوها، پژوهشگاه علوم و فنون هستهای و مرکز نوآوری و فناوری رسا اشاره کرد. شرکت توسعه کاربرد پرتوها در سال ۱۳۹۰ با هدف بسط و توسعه کاربردهای صلح‌آمیز فناوری هستهای در حوزه‌های سلامت و بهداشت، پزشکی، کشاورزی، محیط‌زیست، امنیت و تحقیقات علمی آغاز به‌کار کرد. علاوه بر آن تأسیس نخستین مرکز فناوری و نوآوری تخصصی صنعت هستهای (مرکز نوآوری و فناوری رسا) ذیل پژوهشگاه علوم و فنون هستهای در سال ۱۴۰۰ با هدف تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی دانشمندان هستهای و ایجاد مرکزی برای کسب ایده‌های نوین و محملی برای همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان، گام مهمی در مسیر شکل‌دهی و پشتیبانی از فرآیند توسعه نوآوری در صنعت هستهای محسوب می‌شود. در همین راستا سازمان انرژی اتمی در سال ۱۴۰۲ با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تفاهم‌نامه‌ای به امضا رساند تا با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان، نیازهای صنعت هستهای را به‌ویژه در زمینه‌های ارزبر، گلوگاهی و راهبردی رفع کند. این تفاهم‌نامه شامل تعریف پروژه‌های کلان دانش‌بنیان، ایجاد کنسرسیوم‌های تخصصی و حمایت از تحقیق و توسعه است. مجموع ارزش پروژه‌ها ۲۰ هزار میلیارد ریال طی دوره ۴ساله برآورد می‌گردد. (۸)
قدر مسلم، سازمان انرژی اتمی ایران باید نگاهی جامع و آینده‌محور نسبت به توسعه این زیست‌بوم داشته و زمینه لازم را برای فعالیت‌های رو به افزون شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این عرصه فراهم آورد. درصورت توجه اساسی مدیران صنعت هستهای به الزامات شعار سال ۱۴۰۳، شاهد الگویی نوین از پیشرفت همه‌جانبه خواهیم بود که در آن، دولت، مردم و شرکت‌های دانش‌بنیان در کنار یکدیگر، برای توسعه این صنعت راهبردی و به تبع آن پیشرفت و آبادانی کشور گام برمی‌دارند.
ـــــــــــــــ
1-https://spnfa.ir/20170104/2115976.html
۲-https://world-nuclear.org/information-library/current-and-future-generation/nuclear-power-in-the-world today.aspx
۳ - روز ملی فناوری هستهای، روز ۲۰ فروردین در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران است. این روز به مناسبت ۲۰ فروردین ۱۳۸۵ و اعلام دستاوردهای هستهای قابل توجه در آن روز نامگذاری شده‌است.
۴- بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی، 1385/1/1
۵ - بیانات در دیدار دانشمندان، متخصصان، کارشناسان و مسئولان صنعت هستهای کشور، 1402/3/21
6- بیانات در دیدار دانشمندان، متخصصان، کارشناسان و مسئولان صنعت هستهای کشور، 1402/3/21
۷- Technology Spillover
8- isna.ir/xdP5Nd