انقلاب اسلامی یک تحول فرهنگی در عصر حاضر- بخش پایانی
فریاد استقلال‌خواهی ملت ایران بر فرهنگ وارداتی
تارا وحیدی
من در صحبت با دوستان در دولت، اشاره کردم به بازسازی انقلابیِ ساختارِ فرهنگی کشور؛ گفتم که ساختار فرهنگی کشور یک بازسازی انقلابی لازم دارد. اوّلاً مراد، «ساختار فرهنگیِ کشور» است، یعنی جامعه؛ نه ساختار فرهنگی دولت. اینکه ساختارهای فرهنگی دولت، یعنی مثلاً ادارات و نسبت‌شان چه جوری باشد، این مورد بحث نیست؛ یعنی ذهنیّت جامعه، فرهنگ جامعه. یعنی همان‌طور که عرض کردم، آن نرم‌افزاری که در جامعه دارد کار می‌کند و دست افراد، زبان افراد، مغز افراد، امکانات افراد، ثروت افراد بر اساس این نرم‌افزار دارد به کار می‌افتد، باید درست بشود، باید ساختار انقلابی‌اش تجدید بشود. حالا چرا می‌گوییم «ساختار انقلابی»؟ برای خاطر اینکه انقلاب در این کار واقعاً معجزه انجام داد. این انقلابِ امام بزرگوار ما و ملّت، معجزه‌گر بود. (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای شورای انقلاب فرهنگی 15/9/1401)
محمود النجار خبرنگار مصری میگوید: «تاریخ پر مبارزه تشیع در طول تاریخ اسلامی یکی از عوامل انقلاب بود.» تاریخ شیعه همواره از صدر اسلام تا حال، یادآور حماسه‌ها و مبارزات علیه حکام ستمگر است و ائمۀ معصومین(ع) بنا به وظیفه حفظ دین در برابر انحراف سکوت نکرده‌اند و حتی با عدۀ کم افراد خود قیام کرده‌اند. علما و زعمای اسلام نیز به همین سیره عمل کرده‌اند. شروع این مبارزات از خطبۀ غرا و پرشور حضرت صدیقه طاهره زهرای اطهر علیهاالسلام دخت رسول گرامی اسلام (ص) در مسجدالنبی در حضور مهاجر و انصار است. از آنجا درس قیام علیه متجاوزین به همه دوستداران و شیعیان اهل‌بیت(ع) همانند اباذر، عبدالله بن مسعود و... و حماسه‌های جنگ جمل، صفین و نهروان و حرکت امام حسن مجتبی(ع) در مقابل معاویه و قیام حجر بن عدی،... و نهایتاً حماسۀ خونین کربلا و خروج توابین و مختار علیه طاغوت بنی‌امیه و در طول تاریخ داده شد همین‌طور نهضت‌ها ادامه داشتند ولو اینکه شیوه‌های مبارزه محتملاً متفاوت بودند، تا اینکه نهضت حضرت امام خمینی(ره) علیه طاغوت زمان انجام گرفت و این روحیه پرخاشگری و ایستادن در مقابل ظلم و ستم و انحراف از قوانین اسلام از ویژگی‌های فرهنگ تشیع و از آثار نهضت کربلا است.
نقش هنر در انقلاب اسلامی
حوزه انقلابی را می‌توان معتقد به اسلام سیاسی و نظام سیاسیِ مبتنی بر ولایت‌فقیه جامع‌الشرایط، ملهم از اندیشه‌های فقهی و کلامی امام خمینی(ره) دانست که پس از صدر اسلام، برای نخستین‌بار توانست الگویی مبتنی بر اسلام ناب و برگرفته از قرآن و احادیث را در جامعه تحقق بخشد و با ابتنا بر آن، به‌تدریج فرهنگی خلق کند و آن را بسط دهد. یکی از عوامل حفظ و پویایی یک اندیشه و نیز الگوی سیاسی، اجتماعی برگرفته از آن، صدور و فراگیر کردن آن در فراتر از مرزهای جغرافیایی است. حوزه انقلابی با دارا بودن ظرفیت‌های اثرگذاری چون مرجعیت، کثرت طلاب و مبلّغان و نقش شبکه‌ای آنها در کشورهای مختلف، مساجد، حسینیه‌ها و هیئت‌های مذهبی، این امکان را دارد که فرهنگ انقلاب اسلامی را به‌عنوان الگوی جایگزین فرهنگ لیبرالیستی و نیز فرهنگ اسلام غیرانقلابی در جوامع مسلمان طرح کند و آن را نهادینه سازد.
انقلاب اسلامی ایران فرهنگی‌ترین و هنری‌ترین انقلاب بود که پایه آن را مبانی اسلامی تشکیل می‌داد و از آنجا که هنر را حیاتی‌ترین و ضروری‌ترین شاخص زندگی انسان می‌دانست، پرورش هنرمندان متعهد و خلق هنر مبتنی بر زیباشناختی و تبیین زیبایی‌های آفرینش و خلقت را سرلوحه کار قرار داد.
نقش هنر در انقلاب اسلامی و در مقابل تأثیر انقلاب بر هنر را نمی‌توان انکار کرد به‌طوری که این دو مفهوم با هم درهم‌تنیده است.
در تمامی سرودها و نواهای انقلابی، فیلم‌ها و سریال‌ها و پارچه و دیوارنوشته‌ها و نگارگری‌های دوران انقلاب و دفاع مقدس همگی ردی از هنر متعهد و در خدمت آرمان انقلاب به چشم می‌خورد.
یوسف امینی قائم‌مقام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان ضمن بیان مطالب بالا میگوید: «انقلاب اسلامی ماهیت فرهنگی داشته و در این راستا دست به نهادسازی زده هم زده است که نمونه بارز آن کانون‌های فرهنگی- هنری مساجد به‌عنوان یکی از رویش‌های فرهنگی انقلاب اسلامی است که هم اکنون در خراسان رضوی هزار و ۸۰۰ کانون فرهنگی و هنری مساجد فعال است.»
وی ادامه می‌دهد: «سینمای انقلاب اسلامی با رعایت کردن یک سری شاخص‌های انسانی و اسلامی توانسته است الگوی جدیدی از رسانه و هنر سینما را در سطح جهان عرضه کند؛ زیرا پیامی که از سینمای ایران مخابره می‌شود تفاوت زیادی با پیامی که از سینمای دیگر کشورها مخابره می‌شود دارد. در ایران به سینما به‌عنوان به یک سرگرمی صرف توجه نمی‌شود، بلکه از آن به‌عنوان یک موضوع فرهنگی و هنری اصیل یاد شده به‌نحوی که از ابتدای انقلاب تاکنون شاهد شکل‌گیری رسانه‌های تخصصی در این زمینه هستیم.»
امینی می‌افزاید: «در انواع رسانه هم شاهد رشد کمی و کیفی بوده‌ایم و این هم جزو برجستگی‌ها و دستاوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی است چرا که میزان نشر مکتوب و چاپی قبل از انقلاب بسیار اندک بود؛ اما بعد از این انقلاب این ابزار و شاخص مهم فرهنگی مورد توجه ویژه قرار گرفت و از نظر کمی و کیفی رشد کرد و هم اینک ۴۰۰ رسانه مختلف در استان خراسان رضوی فعالیت دارند.»
قائم‌مقام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اشاره دارد: «در کنار اینها رویدادهای فرهنگی و هنری شاخصی مثل جشنواره‌های فجر در انواع مختلف فیلم، تئاتر، موسیقی و هنرهای تجسمی در کشور شکل گرفت تا پیام جهانی هنر ایران را مخابره کند. شکل‌گیری نمایشگاه بین‌المللی کتاب در تهران و متعاقب آن در استان‌های مختلف و ایجاد و توسعه رسانه‌های دیجیتال از موضوعات جدیدی است که بعد از انقلاب اسلامی شکل‌گرفته و به آنها پرداخته شده و برای آنها ساختار تعریف شده است.»
انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی
حمیدرضا ترقی، عضو شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی میگوید: «در حوزه فرهنگی، انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی بود، چرا که امام راحل مبارزه خود با طاغوت را از طریق تکوین و ساختن ملت آغاز کردند، زمانی که ملت تکوین پیدا کرد و پایبندی خود را به مبانی انقلاب و اسلام نشان داد، توانست به موفقیت دست پیدا کند در غیر این صورت اگر همگرایی بین مردم و اندیشه سیاسی و اعتقادی مردم نبود به‌طور قطع انقلاب اسلامی به پیروزی نمی‌رسید.»
حمیدرضا ترقی می‌افزاید: «امام راحل بعد از پیروزی انقلاب اسلامی چند اقدام مهم در حوزه فرهنگ انجام دادند که در این راستا ابتدا باید دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی کشور متحول می‌شدند و به جای فرهنگ طاغوتی و ستمشاهی و فرهنگ غربی، فرهنگ اسلامی را به نسل جوان آموزش می‌دادند که لازمه آن تحول در متون اساسی بود که باید این رخداد انجام می‌گرفت.»
وی اظهار می‌دارد: «دومین اقدام امام راحل، مبارزه با مفاسد و آسیب‌های فرهنگی در جامعه بود، مفاسدی که زمینه تثبیت رژیم گذشته را فراهم می‌کرد و خوشبختانه از همان ابتدای انقلاب اسلامی با این موارد مبارزه شد و هنرمندان به سمت ساخت فیلم‌های مربوط به انقلاب و مبارزه با طاغوت، فیلم‌های دینی، مذهبی و تاریخی گرایش پیدا کردند.»
عضو شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی میگوید: «در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی کشورمان در حوزه‌های ساخت فیلم‌های فاخر دینی و مذهبی موفقیت‌های چشمگیری به دست آورده است که این فیلم‌ها در اکثر کشورهای اسلامی به‌عنوان فیلم‌های فاخر کشورمان مورد استفاده قرار می‌گیرد و سریال اصحاب کهف و موارد متعدد دیگری که در کشورهای مختلف اسلامی دوبله می‌شود نمونه‌ای از این ادعاست.»
ترقی می‌افزاید: «بعد از انقلاب اسلامی هنر دینی و اسلامی رونق جدیدی گرفت، ابتکار و خلاقیت نسل جوان و هنرمندان در انواع و اقسام رشته‌های هنری بروز و ظهور پیدا کرد از فعالیت‌های هنری فردی گرفته تا سرودهای انقلابی که از همان ابتدا توسط جوانان متدین و مذهبی در حضور امام راحل خوانده می‌شد و این سرودها و مداحی‌ها مورد توجه مقام معظم رهبری هم قرار گرفته است.»
وی ادامه می‌دهد: «حرکتی که رهبر معظم انقلاب در جهت تقویت مداحان و جهت‌دهی به نوع مداحی و محتوای آن داشته‌اند در زمره تحولات فرهنگی است که در کشور رخ داده است، در کنار اینها گرایش به مهدویت و مراسم دینی و مذهبی در کشور به‌گونه‌ای رونق گرفته است که شاهد سالانه حضور بیش از ۳۰ میلیون نفر زائر در بارگاه منور رضوی و شرکت در مراسم مذهبی و راهپیمایی اربعین هستیم و همه اینها نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی در نسل جوان کشور است.»
ترقی در تکمیل صحبت‌هایش میگوید: «در مجموع ایران اسلامی طی سال‌های پس از انقلاب همان‌طور که توانست اقتدار دفاعی و نظامی خود را به جهانیان ثابت کند، به نحوی توانست اقتدار اعتقادی و فرهنگی خود را نیز به منصه ظهور برساند.
امروزه شاهد رشد اسلام‌گرایی در جهان هستیم که نمود آن پیام‌های انقلابی و اسلامی و بازتاب سخنان رهبر معظم انقلاب در جهان و توجه جهانیان به شعارهای فرهنگی انقلاب اسلامی است به‌عنوان مثال در روز جهانی قدس سراسر دنیا به این پیام فرهنگی و سیاسی انقلاب لبیک می‌گویند و رژیم آمریکا مجبور است برای توجه به این مسائل در عید فطر به مسلمانان افطاری دهد و این‌گونه اعیاد را تبریک بگوید که نشان از تأثیر فرهنگی بر معادلات فرهنگی جهان دارد.»
احیای فرهنگ جهاد و شهادت با انقلاب اسلامی
سمیرا الیاسی فعال فرهنگی میگوید: «انقلاب اسلامی فرهنگ جهاد و شهادت را در جهان اسلام احیا کرد و شهدای ما فداکاری، ازخودگذشتگی و جهاد در راه حق را به جهان بشری القا کردند.»
وی می‌افزاید: «بزرگداشت شهدا موجب حفظ ارزش‌ها و انتقال به نسل‌های آینده است. هر مجلس، محفل و مراسمی که موجب تقویت مبانی دینی و ارزش‌های انسانی شود، تعظیم شعائر است. بزرگداشت شهدا نیز یکی از مصادیق تعظیم شعائر الهی است؛ زیرا در این مراسم‌ها عمل خیر و از خودگذشتگی‌ها برای خدا بیان و ترویج می‌شود.
بزرگداشت شهدا به معنای حفظ ارزش‌ها، فضیلت‌ها و فداکاری‌ها و انتقال آنها به نسل‌های آینده است؛ همان‌گونه که امام سجاد(ع) و حضرت زینب (س) عاشورا را انتقال دادند.
خطبه دخت حیدر در شام، خطبه‌ای دقیق و نقطه زن برای شکست و افشای ظلم و فساد بنی‌امیه بود.»
این فعال فرهنگی در پایان میگوید: «مجموعه‌ای از آرایه‌های ادبی و فنون کلامی و سخنوری بود که به شکلی هنرمندانه به ترکیب منظم و مدون مفاهیم پرداخته بود. محتوای خطبه کاملاً منطبق با قرآن بود، طوری که حضرت به تفسیر زندۀ قرآن پرداختند. ایشان که فصاحت و بلاغت را به ارث برده بودند، کوبنده‌ترین کلام را در قدرت‌مندانه‌ترین حالت به زبان آوردند؛ قدرتی باطنی که هیچ بلا و مصیبتی نمی‌توانست به آن خدشه وارد کند. این کلماتِ انسان‌ساز در وضعیت روحی خاصی ارائه شدند، که هر انسانی از گفتن جملات معمولی هم ناتوان است.»