مصرف گاز ایران، تقریباً معادل سه کشور اروپایی، آلمان، ایتالیا و انگلستان با مجموع ۲۳۹.۹ میلیارد مترمکعب است که از کشورهای پرمصرف گاز در این قاره محسوب می‌شوند. همچنین اگر غیر از سه کشور یادشده، ترکیه با ۵۷.۳ و فرانسه با ۴۳ میلیارد مترمکعب مصرف گاز را نیز مستثنی کنیم، سایر اروپایی‌ها، حدود ۲۳۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کنند. این آمار، به این معناست که ایران حتی از مجموعِ بیش از ۳۰ کشور اروپایی، ۱۰ میلیارد مترمکعب، گاز بیشتری مصرف می‌کند. به تعبیر دیگر، مصرف داخلی گاز در ایران، تقریباً نصف مصرف کل اروپا و حتی بیشتر از آن است. البته استفاده از برق به‌عنوان انرژی غالب کشورهای اروپایی، وابسته بودن برق به گاز و وسعت محدود اغلب کشورهای قاره سبز، در این مقایسه، تأثیرگذار است.
چنانچه کشورهای چین، ژاپن، کره جنوبی، تایلند، پاکستان و مالزی را از کشورهای آسیا پاسفیک جدا کنیم، مصرف گاز ایران، به‌تنهائی تقریباً معادل یا کمی بیشتر از مجموع سایر کشورهای این منطقه، یعنی حدود ۲۰ کشور است. چهار کشور یادشده (غیر از چین)، به‌عنوان کشورهای پرمصرف‌تر، در این منطقه، مجموعاً حدود ۳۰۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کنند.
مقایسه ایران با کشورهای CIS
اگر روسیه را به‌عنوان دومین کشور پرمصرف دنیا، از فهرست کشورهای CIS یا همان مشترک‌المنافع، استثنا کنیم، ایران از مجموع کشورهای این منطقه از جمله آذربایجان، ترکمنستان، بلاروس، قزاقستان، ازبکستان و سایر کشورهای CIS‌، حدود ۴۴ درصد (۱۰۴ میلیارد مترمکعب) گاز بیشتری مصرف می‌کند.
چنان‌که علاوه ‌بر ایران، عربستان را با ۱۱۷.۳ میلیارد مترمکعب مصرف سالانه گاز که رتبه دوم، بعد از ایران در خاورمیانه است، لحاظ نشود، مصرف گاز ایران از مجموع کشورهای منطقه، حدود ۱۰ درصد (۲۵ میلیارد مترمکعب) بیشتر است.
مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق با بیان اینکه گاز به‌عنوان سوختی مناسب برای نیروگاه‌ها که افزایش کارایی آنها و کاهش آلایندگی را نیز در پِی دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد، اظهار می‌دارد: «با همکاری مشترکان مشکلی برای تأمین گاز نیروگاه‌ها به‌وجود نخواهد آمد و امیدواریم که این همکاری‌ها افزایش یابد.»
وی با تأکید بر اینکه صنعت برق یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز است، می‌گوید: «در شرایط فعلی نیروگاه‌ها عمدتاً ۷۵ درصد از سوخت گاز و حدود ۲۰ درصد از گازوئیل و نزدیک به ۵ درصد از مازوت استفاده می‌کنند؛ البته در شرایطی که دما کاهش یابد، مجبور خواهیم شد تا میزان مصرف گاز را کاهش دهیم و از سوخت پشتیبان برای نیروگاه‌ها استفاده کنیم.»
سخنگوی صنعت برق با اشاره به مزایای استفاده از سوخت گاز برای نیروگاه‌ها، می‌افزاید: «گاز، سوخت بهتر و مناسب‌تری برای نیروگاه‌هاست؛ چرا که باعث افزایشِ کارایی نیروگاه‌ها می‌شود و آلایندگی کمتری نیز در پی دارد.»
وی با بیان اینکه با توجه‌ به مزایای استفاده از سوخت گاز اولویت صنعت برق استفاده از گاز در نیروگاه‌هاست، می‌گوید: «اگر مشترکان مدیریت مصرف را در دستور کار خود قرار دهند، چالش‌های موجود کاهش می‌یابد و می‌توانیم با سوخت گاز زمستان را پشت سر بگذاریم.»
وابستگی شدید صنعت برق ایران به گاز طبیعی
وابستگی شدید صنعت برق کشور به گاز طبیعی می‌تواند امنیت تأمین پایدار برق را به مخاطره بیندازد و این نقیصه باید با توسعه نیروگاه‌های اتمی و تجدیدپذیر پوشش داده شود. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های مهم در حکمرانی صنعت برق تنوع سبد حامل‌های انرژی به ‌منظور استفاده واحدهای نیروگاهی و تولید برق است. این مفهوم در قالب تعداد حامل‌های انرژی که در یک کشور که برای تولید برق مورد استفاده قرار می‌گیرد، معرفی می‌شود. طبیعتاً حامل‌های انرژی مورداستفاده برای راه‌اندازی نیروگاه‌ها در هر کشور متناسب با منابعی است که در اقلیم جغرافیایی آن کشور یافت می‌شود. در همین رابطه بررسی تنوع سبد حامل‌های انرژی به‌ منظور استفاده واحدهای نیروگاهی در کشورهای مختلف می‌تواند اطلاعات قابل‌توجهی در این حوزه مشخص کند.
محسن اللهیاری، کارمند پتروشیمی و ساکن جهرم در این زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «متأسفانه در ایران گاز بسیار زیاد و بیشتر از حد نرمال مصرف می‌شود. بعضاً مشاهده شده مردم دمای خانه خود را بسیار بالا برده‌اند و در خانه با لباس رکابی و بسیار نازک ظاهر می‌شوند! در آلمان یا فرانسه برای مصرف حداقلی گاز همگی لباس‌های ضخیم می‌پوشند و گاهی شوفاژ خود را هم خاموش می‌کنند.»
بررسی سبد حامل‌های انرژی کشورهای توسعه یافته دنیا
بر این ‌اساس بررسی سبد حامل‌های انرژی به ‌منظور تولید برق کشورهای مختلف را به کشور چین آغاز می‌کنیم. در این‌ خصوص 51.8 درصد از ظرفیت اسمی نصب شده 2 میلیون مگاواتی چین با استفاده از ذغال‎سنگ تأمین می‌شود، 16.3 درصد از سبد انرژی مورد نیاز تولید برق چین از نیروگاه‌های برق‌آبی مستقر در سدهای این کشور تأمین می‌شود. نیروگاه‌های بادی و نیروگاه‌های خورشیدی به ترتیب 10.4 درصد و 10.2 درصد در تولید برق نقش دارند. 4.5 درصد از تولید برق چینی‌ها از گاز طبیعی تأمین شده و 1.7 درصد نیز از انرژی اتمی استحصال می‌شود. 2.7 درصد ظرفیت نصب شده نیروگاهی باقی‌مانده نیز از منابع زیست توده و همچنین پمپ‌های هیدرولیکی تأمین می‌شود. با توجه به اینکه کشور چین با دارا بودن 12.6 درصد از معادن زغال‌سنگ دنیا دارای رتبه سوم دنیا در این حوزه‌ است، بیشترین ظرفیت تولید برق در این کشور نیز بر مبنای ذغال‌سنگ طراحی شده است.
یکی دیگر از کشورهایی که بررسی تنوع سبد حامل‌های انرژی به‌ منظور تولید برق آن جذاب به نظر می‌رسد کشور ژاپن است، زیرا در تصور همگان ژاپن کشوری است که از همه چیز برق تولید می‌کند. در همین ارتباط بر مبنای به‌روزترین آمار تولید برق، کشور ژاپن 82.2 درصد از برق تولید شده ژاپن از منابع تجدیدناپذیر ذغال‌سنگ، گاز طبیعی و نفت تأمین می‌شود. 8.4 درصد از نیروگاه‌های این کشور از انرژی آبی واقع در سد استفاده می‌کنند. نزدیک به 1 درصد تولید برق با استفاده از انرژی اتمی تأمین شده و 4.32 درصد باقی‌مانده نیز از منابع تجدیدپذیر مشتمل بر انرژی خورشیدی، بادی و ژئوترمال تأمین می‌شود.
تنوع سبد حامل‌های انرژی تولید برق
از نان شب واجب‌تر است
نکته قابل‌توجه در بررسی سبد انرژی مورد استفاده برای تولید برق آن است که بخش عمده تولید برق کشورهای توسعه‌یافته دنیا بر مبنای انرژی بادی و انرژی خورشیدی بنا نمی‌شود. البته این مسئله دلایل فنی از جمله پایداری شبکه دارد. به‌عبارت‌دیگر با توجه ‌به اینکه منابع انرژی و تجهیزات مبدل در حوزه انرژی بادی و خورشیدی به‌صورت مداوم نمی‌تواند نسبت به تولید برق بپردازد؛ لذا این منابع سهم قابل‌توجهی در شبکه ندارد. البته توسعه فناوری به‌خصوص در حوزه انرژی خورشیدی سبب شده تا این محدودیت‌ها در آستانه رفع قرار گرفته و زمینه استفاده گسترده از این انرژی‌ها برای تولید برق مهیا شود. علاوه ‌بر مسئله تجدیدپذیر در تمامی سبدهای انرژی مورد بررسی، شاهد طیف گسترده‌ای از حامل‌های انرژی مورداستفاده در نیروگاه هستیم که زمینه تنوع مطلوب در این حوزه را مهیا کرده‌ است. تنوع سبد حامل‌های انرژی برای تولید برق به منزله توسعه ابزاری صنعت برق در مواجه با این چالش‌های متفاوت است. بر این مبنا در شرایطی که هر یک از منابع برای تولید برق با مشکل مواجه شود، ابزارهای دیگر شامل سایر منابع به حدی است که زمینه حل مسئله انرژی وجود پیدا کند. در این شرایط وابستگی بیش از اندازه به یک حامل انرژی برای تولید برق سبب می‌شود تا امنیت تأمین برق کشور با مخاطره جدی مواجه شود.
وابستگی شدید صنعت برق ایران به گاز طبیعی
با توجه ‌به موارد ذکر شده نگاهی به سبد تولید برق کشور بیانگر تنوع نامناسب حامل‌های انرژی مورد استفاده است. در این راستا، 83.6 درصد از نیروگاه‌های کشور وابسته به گاز طبیعی است، 14.1 درصد برق کشور نیز در نیروگاه‌های برق‌آبی تأمین می‌شود. از سوی دیگر مجموع تأمین برق از انرژی‌های تجدیدپذیر کمتر از یک درصد ظرفیت نصب شده تولید برق را شامل شده و یک نیروگاه اتمی بوشهر نیز مسئولیت تأمین 1.2 درصد از برق کشور را برعهده‌ دارد. وابستگی 83.6 درصدی تولید برق کشور به گاز طبیعی می‌تواند زنگ خطر بسیار بزرگی در این حوزه تلقی شود، زیرا محدودیت در تأمین منابع گازی تاب‌آوری صنعت برق کشور با به طور محسوسی کاهش  داده و عملا با قطعی گاز در کشور باید منتظر قطع برق نیز باشیم. در همین راستا، عسگر سرمست، کارشناسی انرژی در بیان خطر عدم تنوع سبد انرژی لازم برای تولید برق کشور، می‌گوید: «این نحوه چینش سبد تولید برق در کشور می‌تواند، امنیت انرژی ما را به خطر بیندازد. به این معنا که وابستگی بخش عمده تولید برق کشور به یک منبع، می‌تواند خطری بزرگ را در پشت‌گوش ما پنهان کند.»
چگونه سبد انرژی لازم برای تولید برق کشور را
متنوع کنیم؟
روند طی شده در سال‌های اخیر سبب شده تا مشکلات عدیده‌ای در عرصه انرژی کشور ایجاد شود، در همین راستا، توجه به متنوع‌سازی سبد انرژی مورد استفاده در تولید برق کشور باید به‌دقت مورد توجه قرار گرفته و وابستگی صنعت برق به گاز طبیعی با توسعه نیروگاه‌های اتمی و انرژی‌های تجدیدپذیر تعدیل شود. نگاهی به ظرفیت‌های کشور در حوزه تجدیدپذیر بیانگر آن است که خوشبختانه این منابع در کشور ما دست‌کمی از منابع فسیلی انرژی ندارد. برای مثال در حوزه انرژی بادی، منطقه مرز ایران- افغانستان، بزرگ‌ترین محدودۀ بادخیز جهان است. در این منطقه باد هرات که تحت‌تأثیر پدیده‌ای جوی به نام مانسون از شبه‌قارۀ هند رشد می‌کند، در تابستان به مدت 120 روز در این محدوده وجود دارد. این باد 120 روزه در کانال بین کوه هرات و دیوارۀ سمت شرقی ایران قرار می‌گیرد و آنجا را به منطقۀ خاصی بدل می‌کند. از سوی دیگر پهنای گسترده کشور و تابش آفتاب 300 روزه در اکثر مناطق کشور می‌تواند زمینه توسعه انرژی خورشیدی را مهیا کند. بر این ‌اساس به استناد گزارش‌ها نهادهای متولی توسعه انرژی تجدیدپذیر در کشور، ایران ظرفیت بالای 60 هزار مگاوات در حوزه تجدیدپذیر دارد که می‌توان از 10 هزار مگاوات آن استفاده کرده و 20 تا 30 هزار مگاوات دیگر توسعه داده و برای صادرات مهیا کرد. علاوه‌بر ظرفیت تجدیدپذیر توسعه انرژی اتمی نیز می‌تواند گزینه مناسبی برای متنوع‌سازی سبد انرژی کشور تلقی شود. بر این مبنا استفاده از ظرفیت تجدیدپذیر در کشور می‌تواند میزان وابستگی 83 درصد تولید برق به گاز را نزدیک 50 درصد کاهش داده و از این طریق امنیت انرژی کشور تضمین شود.
ناصر اسکندری، معاون راهبری تولید شرکت تخصصی برق حرارتی می‌گوید: «از ابتدای سال 1402 تاکنون بالغ بر ۹۰ درصد سوخت مورد نیاز نیروگاه‌های حرارتی برای تولید برق از طریق گاز طبیعی، ۶ درصد از طریق گازوئیل و تنها چهار درصد از محل مازوت تأمین شده است.»
وی درباره اینکه افزایش راندمان نیروگاهی چه میزان از مصرف سوخت کم می‌کند، اظهار می‌دارد: «در حال حاضر میانگین راندمان نیروگاه‌های حرارتی کشور به ۳۹.۲۶ درصد رسیده است. مسیر توسعه صنعت نیروگاهی کشور، حرکت به سمت احداث واحد‌های راندمان بالای جدید است. ازاین‌رو ساخت واحد‌های بخار نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و ارتقای توان و رفع محدودیت نیروگاه‌های موجود در دستور کار جدی است.»
معاون راهبری تولید شرکت تخصصی برق حرارتی می‌افزاید: «اکنون کمتر از ۲۰ درصد نیروگاه‌های کشور راندمان پایینی دارند که در اولویت جایگزینی با واحد‌های نیروگاهی جدید قرار گرفته‌اند. در همین راستا اولین اولویت اول ما برای اجرای این برنامه، جایگزینی نیروگاه قدیمی بعثت تهران با واحد‌های جدید راندمان بالا است.»
وی با بیان اینکه از ابتدای سال تاکنون بالغ بر ۹۰ درصد سوخت موردنیاز نیروگاه‌های حرارتی برای تولید برق از طریق گاز طبیعی، ۶ درصد از طریق گازوئیل و چهار درصد از محل مازوت تأمین شده است، می‌گوید: «رقم ۳۹.۲۶ درصد در میانگین‌های جهانی عدد خوبی برای راندمان نیروگاهی است، یعنی اگر میانگین جهانی را بررسی کنیم شرایط نیروگاهی ما از بسیاری کشورهایی که صاحب تکنولوژی در حوزه نیروگاهی هستند، بهتر است.»
وی در خصوص نقش جایگزینی نیروگاه‌‌های راندمان بالا با واحدهای تولید برق حرارتی فرسوده برای کاهش مصرف سوخت، می‌افزاید: «اگر یک نیروگاه با راندمان ۲۰ درصد از مدار خارج و نیروگاهی با راندمان ۵۰ درصد جایگزین آن شود، بدین معنا است که ۳۰ درصد بیشتر به تولید برق الکتریکی کمک می‌کند، بدون اینکه مصرف سوخت داشته باشیم.»
اسکندری اضافه می‌کند: «وقتی بخش بخار را به نیروگاه‌های گازی اضافه می‌کنیم درواقع بخش بخار بدون مصرف سوخت تولید برق می‌کند، یعنی از خروجی حرارت نیروگاه‌های گازی برای تولید برق بدون مصرف سوخت جدید استفاده می‌کنیم؛ طبیعی است که در این وضعیت راندمان نیروگاه بدون اینکه سوخت مصرف شود بالا می‌رود.»
وی درباره احداث نیروگاه زغال‌سنگ سوز در کشور، می‌گوید: «قطعاً باید سبد سوختی کشوری به پهناوری کشور ما توسعه پیدا کند و صرفاً نمی‌توانیم به یک سوخت وابسته باشیم. بدین منظور همزمان باید علاوه ‌بر نیروگاه‌های فسیلی، نیروگاه تجدیدپذیر، اتمی و زغال‌سنگ‌سوز را نیز توسعه دهیم و در این راستا اولین نیروگاه زغال‌سنگ‌سوز در طبس احداث خواهد شد.»