سیاست‌های دوران پس از جنگ تحمیلی
سید یاسر جبرائیلی
پس از پذیرش قطعنامه، در محیط روانی و فضای سیاسی ایران شرایطی در حال حاکم شدن بود که می‌توانست گفتمان جریانات سازشکار و لیبرال را در موقعیّت برتر قرار داده و موجب افول و انزوای نیروهای انقلابی و استقلال‌طلب شود. تا جایی که نهضت آزادی به دبیرکلّی مهندس بازرگان، پذیرش قطعنامه را تجدید نظر در سیاست‌ها و شعارهای انقلاب دانست: «مقام رهبری و متولّیان و مسئولین بالای جمهوری اسلامی ایران حاضر گردیدند به ناچار و به حکم واقعیّت و مصلحت، تجدید نظر در سیاست‌ها و شعارهای گذشته بنمایند.»1
پیامی که از سوی حضرت امام خمینی چند روز پس از پذیرش قطعنامه - بهمناسبت اوّلین سالگرد کشتار حجّاج ایرانی بیت‌الله‌الحرام توسّط رژیم سعودی - منتشر شد، فضای تبلیغاتی جریان سازشگر و تجدیدنظرطلب را شکست. امام(قدّس‌سرّه) با پیام خود به همه جهانیان اعلام کردند که ایران ۶۷ در سیاست‌های کلّی خود ازجمله سیاست «نه شرقی و نه غربی»، هیچ تفاوتی با ایران ۵۷ ندارد و انقلاب اسلامی مردم ایران نه‌تنها متوقّف نشده، بلکه وارد دوره جدیدی شده است.
حضرت امام(قدّس‌سرّه) خطاب به ملّت ایران نوشتند: «کمربندهایتان را ببندید که هیچ‌چیز تغییر نکرده است... ما این واقعیّت و حقیقت را در سیاست خارجی و بین‌الملل اسلامی‌مان بارها اعلام نموده‌ایم که در صدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه جهانخواران بوده و هستیم. حال اگر نوکران آمریکا نام این سیاست را توسعه‌طلبی و تفکّر تشکیل امپراتوری بزرگ می‌گذارند، از آن باکی نداریم و استقبال می‌کنیم. ما در صدد خشکانیدن ریشه‌های فاسد صهیونیزم، سرمایه‌داری و کمونیزم در جهان هستیم. ما تصمیم گرفته‌ایم، به لطف و عنایت خداوند بزرگ، نظام‌هایی را که بر این سه پایه استوار گردیده‌اند نابود کنیم، و نظام اسلام رسول‌الله(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) را در جهان استکبار ترویج‌نماییم. و دیر یا زود ملّت‌های در بند شاهد آن خواهند بود. ما با تمام وجود از گسترش باج‌خواهی و مصونیّت کارگزاران آمریکایی، حتّی اگر با مبارزه قهرآمیز هم شده باشد، جلوگیری می‌کنیم.
ان‌شاءالله ما نخواهیم گذاشت که از کعبه و حج، این منبر بزرگی که بر بلندای بام انسانیّت باید صدای مظلومان را به همه عالم منعکس سازد و آوای توحید را طنین اندازد، صدای سازش با آمریکا و شوروی و کفر و شرک نواخته شود. و از خدا می‌خواهیم که این قدرت را به ما ارزانی دارد که نه‌تنها از کعبه مسلمین که از کلیساهای جهان نیز ناقوس مرگ آمریکا و شوروی را به صدا درآوریم... امروز جنگ فقر و غنا، جنگ استضعاف و استکبار، و جنگ پابرهنه‌ها و مرفّهین بی‌درد شروع شده است... بعضی مغرضین ما را به اعمال سیاست نفرت و کینه‌توزی در مجامع جهانی توصیف و مورد شماتت قرار می‌دهند؛ و با دلسوزی‌های بی‌مورد و اعتراض‌های کودکانه می‌گویند جمهوری اسلامی سبب دشمنی‌ها شده است و از چشم غرب و شرق و ایادی‌شان افتاده است! چه خوب که به این سؤال پاسخ داده شود که ملّت‌های جهان سوّم و مسلمانان، و خصوصاً ملّت ایران، در چه زمانی نزد غربی‌ها و شرقی‌ها احترام و اعتبار داشته‌اند که امروز بی‌اعتبار شده‌اند! آری اگر ملّت ایران از همه اصول و موازین اسلامی و انقلابی خود عدول کند و خانه عزّت و اعتبار پیامبر و معصومین(علیهم‌السّلام) را با دست‌های خود ویران نماید، آن‌وقت ممکن است جهانخواران او را به‌عنوان یک ملّت ضعیف و فقیر و بی‌فرهنگ به رسمیّت بشناسند؛ ولی در همان حدّی که آنها آقا باشند ما نوکر، آنها ابرقدرت باشند ما ضعیف، آنها ولی و قیّم باشند ما جیره‌خوار و حافظ منافع آنها؛ نه یک ایران با هویّت ایرانی - اسلامی، بلکه ایرانی که شناسنامه‌اش را آمریکا و شوروی صادر کند؛ ایرانی که ارّابه‌ی سیاست آمریکا یا شوروی را بکشد؛ و امروز همه مصیبت و عزای آمریکا و شوروی شرق و غرب در این است که نه‌تنها ملّت ایران از تحت‌الحمایگی آنان خارج شده است، که دیگران را هم به خروج از سلطه جبّاران دعوت می‌کند.»2
پیرو این پیام تاریخی امام(قدّس‌سرّه)، میلیون‌ها نفر از مردم ایران طیّ یک راه‌پیمایی سراسری در سالروز عید سعید غدیر خم، با امام امّت تجدید بیعت کردند. آقای احمد جنّتی سخنران مراسم راه‌پیمایی در تهران، این حضور بی‌سابقه را نشان‌دهنده این امر دانست که «مردم نسبت به تمام دوران جنگ، قدرتمندتر ایستاده‌اند.»3 در قطعنامه پایانی این راه‌پیمایی تجدید بیعت نیز، مردم خطاب به امام تأکید کردند «ما اینک به پیروی از شما پرچم لااله‌الّاالله را به دست گرفته و تا آن را بر فراز قلل رفیع کرامت و بزرگواری در سراسر جهان به اهتزاز درنیاوریم از پای نخواهیم نشست و از ذرّه ذرّه ایران عزیز به‌عنوان کانون حقیقت اسلام و پناهگاه سربازان نستوه و تسلیم‌ناپذیر اسلامی در سراسر دنیا پاسداری خواهیم کرد و قاطعانه به دشمنان و بداندیشان هشدار می‌دهیم جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گاه نسبت به آرمان‌های اسلامی و اصول انقلاب و اساس سیاست نه شرقی _ نه غربی انقلاب اسلامی با هیچ‌یک از قدرت‌های زورگوی تجاوزگر شرقی و غربی به خصوص آمریکای جهانخوار و شوروی متجاوز به سازش و تسلیم تن نخواهد داد.»4
سیاست‌های کلّی بازسازی: پرهیز از وابستگی
با اتمام جنگ و آغاز بازسازی کشور، کشورهایی نظیر آلمان، فرانسه، ژاپن و دیگران بلافاصله پیشنهادهایی را برای حضور در ایران ارائه و برای به دست گرفتن پروژه‌های بازسازی اعلام آمادگی کردند. در میان مسئولان کشور یک نگاه این بود که در دوره جدید دروازه‌های کشور به روی کمپانی‌های غربی گشوده شده و یک رفاه عمومی متّکی بر واردات ایجاد شود؛ امّا نگاه دیگر بر ضرورت پرهیز از وابستگی تأکید داشت و معتقد بود منشأ این رفاه باید داخلی باشد و اگر ظرفیّت‌های کشور برای ایجاد زیرساخت‌ها به‌کار گرفته شود، از درون و بدون وابستگی، مردم به رفاه خواهند رسید. کسانی نیز بر رویکرد بینابین اصرار ورزیده و تحت عنوان «اعتدال»، بر اتّخاذ توأمان هر دو رویکرد پیش‌گفته، قائل بودند.5
حضرت امام(قدّس‌سرّه) طیّ پیامی در تاریخ یازده مهرماه ۱۳۶۷، به این مباحث پایان دادند و سیاست اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در دوره بازسازی را ابلاغ کردند. ایشان در این پیام تأکید کردند که «دوام و قوام جمهوری اسلامی ایران بر پایه سیاست نه شرقی _ نه غربی استوار است و عدول از این سیاست، خیانت به اسلام و مسلمین و باعث زوال عزّت و اعتبار و استقلال کشور و ملّت قهرمان ایران خواهد بود... در مسئله بازسازی و سازندگی من اطمینان دارم که شخصیّت‌های رده‌بالای نظام و مسئولین محترم و نیز مردم وفادار و انقلابی کشورمان چون گذشته هرگز قبول نمی‌کنند که نیل به این هدف، به قیمت وابستگی ایران اسلامی به شرق و یا غرب تمام شود... به مسئولین و دست‌اندرکاران در هر رده نیز می‌گویم که شرعاً بر همه شما واجب است که همّت کنید تا آخرین رگ و ریشه‌های وابستگی این کشور به بیگانگان را در هر زمینه‌ای قطع‌نمایید... با قبول و اجرای صلح کسی تصوّر نکند که ما از تقویت بنیه دفاعی و نظامی کشور و توسعه و گسترش صنایع تسلیحاتی بی‌نیاز شده‌ایم، بلکه توسعه و تکامل صنایع و ابزار مربوط به قدرت دفاعی کشور از اهداف اصولی و اوّلیّه بازسازی است... مهم‌ترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازی، توسعه مراکز علمی و تحقیقاتی و تمرکز و هدایت امکانات و تشویق همه‌جانبه مخترعین و مکتشفین و نیروهای متعهّد و متخصّصی است که شهامت مبارزه با جهل را دارند و از لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق به درآمده و نشان داده‌اند که می‌توانند کشور را روی پای خود نگه دارند. ان‌شاءالله این استعدادها در پیچ‌وخم کوچه‌های اداره‌ها خسته و ناتوان نشوند... [نکته مهمّ دیگر] برنامه‌ریزی در جهت رفاه متناسب با وضع عامّه مردم توأم با حفظ شعائر و ارزش‌های کامل اسلامی و پرهیز از تنگ‌نظری‌ها و افراط‌گرایی‌ها و نیز مبارزه با فرهنگ مصرفی که بزرگ‌ترین آفت یک جامعه انقلابی است و تشویق به تولیدات داخلی [است].»6
کارکنان صنعت نفت، ازجمله گروه‌هایی بودند که به فرمان امام خمینی(قدّس‌سرّه) لبّیک گفته و موفّق شدند پالایشگاه آبادان را که در جریان حملات رژیم بعث دچار صدمات شدید شده بود، ظرف 5 ماه و با حدّاقلّ هزینه بازسازی کنند. امام(قدّس‌سرّه) بیستم دی‌ماه ۶۷ در پیامی به کارکنان صنعت نفت، ضمن تقدیر از زحمات کارکنان این صنعت، مجدّداً سیاست «استقلال و خودکفایی اقتصادی» را به مسئولان کشور گوشزد کردند: «آفرین بر شما کارگران و کارفرمایان و متفکّرینی که آتش دنیا را به‌خاطر جلب رضایت حق بر خود خریدید.
من ضمن تشکّر از گردانندگان صنایع کشور، خصوصاً صنعت نفت و گاز، از همه آنان می‌خواهم که با تلاش خود به دنیا ثابت کنند که می‌توانند با فکر و تلاش خود چرخ‌های اقتصادی کشور را به حرکت درآورند... شما با تلاش در این امر مقدّس به جهانیان ثابت خواهید کرد که فشارهای اقتصادیِ پس از جنگ، ما را به هیچ کشوری وابسته نخواهد کرد. ضدّ انقلاب داخل و خارج و استعمار چپ و راست در تمامی زمینه‌ها تبلیغ می‌کنند که فشارهای اقتصادی پس از جنگ، کمر نظام نوپای اسلامی را خواهد شکست. باید آنها این آرزو را به گور ببرند... امروز پدر پیر شما خمینی از تمامی شما کارگران و صنعتگران و متخصّصان میخواهد که با تمام قدرت مواظب باشید که دوباره مردم ما گرفتار ابرقدرت‌ها و قدرت‌ها نشوند... وَالّا همه زحمات این سالیان پُر درد و اضطراب و افتخار از بین خواهد رفت. هوشیاری مردم در وضع فعلی یکی از عوامل پیروزی آنان بر باطل است. و مردم تصوّر نکنند ایادی نفوذی استکبار و آمریکا دست از شیطنت برداشته‌اند، در هرجا و در هر مقوله‌ای احتمال حضور و کارشکنی آنان هست. باید با دقّت مراقب بود که نکند دستی در کار باشد که تبلیغ کند جنگ تمام شد و وضع کشور فرق نکرد. مگر آثار جنگ ظرف یکی دو سال تمام می‌شود؟ من دست و بازوی همه کسانی که بی‌ادّعا و مخلصانه در صدد استقلال و خودکفایی کشورند را می‌بوسم. باز سفارش می‌کنم که به خدا متّکی باشید و برای همیشه زیر بار شرق و غرب نروید.»7
پانوشت‌ها:
1- نهضت آزادی و قطعنامه 598، سایت ملّی _ مذهبی، 4/5/1394
2- صحیفه امام خمینی، ج ۲۱، صص 100-74، 29/4/1367
3- روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲/5/۱۳۶۷
4- همان
5- ر.ک به خطبه نماز جمعه حجّت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۹/5/۱۳۶۷
6- صحیفه امام خمینی، ج ۲۱، صص ۱۵۹-۱۵۵
7- همان، صص ۲۲۳-۲۲۱