وقتی در سال 1355 فیلم کوتاه 8 میلی‌متری به نام «النّاس» در جمعی نه‌چندان زیاد به نمایش درآمد و در مقابل عنوان فیلمبردار آن‌، نام «سید محمد بهشتی» در تیتراژ نقش بست، شاید کمتر کسی فکر می‌کرد که زمانی همین سید محمد بهشتی، به یکی از اولین متولیان سینمای پس از انقلاب ایران و در واقع اصلی‌ترین آنها بدل خواهد شد. 

سازندگان فیلم کوتاه «الناس»، گروهی از افراد مذهبی و بعضا انقلابی بودند که در زمینه‌های فرهنگی و هنری فعالیت‌هایی داشتند. یکی از این افراد محمدعلی نجفی بود که در واقع نخستین مسئول سینمایی پس از انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رود. خود او می‌گوید در فروردین 1358 به اتفاق مصطفی ‌هاشمی‌طباء و محمد بهشتی و چند نفر دیگر به حضور امام رسیده و در آن جلسه مهدی بازرگان که گویا از قبل این افراد را می‌شناخته، وی را به عنوان مسئول اداره سینما معرفی کرد.1

اگرچه محمدعلی نجفی زمانی نمایش «سربداران» را در حسینیه ارشاد روی صحنه برد اما گرایش‌های هنری دیگری هم داشت. خودش می‌گوید که علی‌رغم فضای مذهبی خانواده، به سینما علاقه‌مند بوده و یکی از تاثیرگذارترین فیلم‌هایی که در آن دوره تماشا کرده، «هوس زیر درخت نارون» و بازی سوفیا لورن بوده است!2 نجفی در مصاحبه‌ای با فریدون جیرانی که در بهمن 1371 در هفته نامه سینما به چاپ رسید در این‌باره می‌گوید:

«... یادم هست آن سال‌ها از سوفیا لورن در «هوس زیر درخت نارون» خیلی خوشم آمد. ناصر ملک‌مطیعی هم جزو بازیگران مورد علاقه‌ام بود...»3

شاید از همین‌جا، بتوان ریشه‌های برخی کج‌اندیشی‌ها و رسوخ نگاه و سلیقه‌هایی که باعث شد در سال‌های بعد نیز سینمای ایران با انقلاب و مردم مماس نشود را دریافت. آنچه در همان دوران مدیریت سینمای ایران نیز‌ گریبان نجفی را گرفت تا آنجا که در گفت‌و‌گویی گفت:

«... اگر سکس و خشونت نه برای پرکردن جیب تاجر فیلم بلکه در خدمت محتوای فیلم باشد، نمایش آن اشکال ندارد...»4

یا در گفت‌و‌گویی دیگر در همان زمان مدیریتش گفت:

«... مسئله سکس در سینما به صورت تحریک‌کننده اصلا وجود نخواهد داشت و این مسئله‌ای است که شرایط جامعه ایجاب می‌کند. در مورد صحنه‌های سکسی فیلم‌های خوب هم با دیدن فیلم تصمیم گرفته خواهد شد...»5

دل‌مشغولی‌های اولین مدیر سینمای انقلاب

محمدعلی نجفی با دیدن فیلم «خشت و آینه» ابراهیم گلستان به طور جدی به سوی سینما کشانده شد اما در گفت‌و‌گویی اظهار داشته که در فضای سیاسی آن زمان، فیلم «قیصر» را بیشتر می‌پسندید.6

البته همه این ماجراها پیش از سیاسی شدن و به اصطلاح انقلابی شدن نجفی اتفاق افتاد. چراکه وقتی اول سخنرانی‌های فیدل کاسترو را شنید و سپس گذارش به مسجد هدایت و حسینیه ارشاد افتاد، به تدریج گرایش‌های سیاسی و انقلابی نیز پیدا کرد. 

گویا نجفی سخنرانی‌های کاسترو را برای اولین‌بار در منزل یکی از دوستانش به نام شاملی شنید که اساسا به قول خودش به طور مخفیانه برای شنیدن رادیو و موسیقی گوش دادن (که در خانه پدری ممنوع بود) به آنجا می‌رفت، وی در همان مصاحبه اظهار داشت:

«همان زمان یادم هست با شاملی راجع به نطق‌های آتشین فیدل کاسترو بحث می‌کردیم، البته شناخت سیاسی نداشتم...»7

بعد از آن است که پایش به مسجد هدایت و سپس حسینیه ارشاد باز شد. خودش در این مورد گفته است:

«... با مسجد هدایت ارتباط داشتم و ضدآمریکایی شده بودم. من به خاطر جو سیاسی مسجد هدایت به آنجا می‌رفتم. جو مذهبی برایم عادی بود، چون پدرم پیشنماز مسجد بود...»8

نجفی و گروهی که تشکیل داده بود، در حسينيه ارشاد كلاس‌هاي هنري برپا كردند که فخرالدين انوار(مدیریت سینما در دهه 60) و مهرزاد مينويي(از تدوینگران مهم سینمای دهه 60) از جمله شاگردان همین كلاس‌ها بودند. در همين كلاس‌ها بود كه نخستين فيلم‌هاي كوتاه ساخته شد. از جمله فيلمي 16 ميلي‌متري با نام «والفجر» كه با سرمايه اعضاي گروه ساخته شد و عبدالله اسفندياري(معاونت فرهنگی بنیاد سینمایی فارابی در دهه 60) نيز در آن ایفای نقش مي‌كرد. 

بعد از اين فيلم و نمايش آن گروهي ديگر جذب كلاس‌هاي حسينيه ارشاد شدند از جمله: محمد بهشتي كه وي نيز در دانشكده معماري تحصيل مي كرد. فيلم كوتاه 8 ميلي‌متري «النّاس» در واقع دومين فيلم گروه به‌شمار آمد كه فيلمبردارش سيد محمد بهشتي بود و خود محمدعلي نجفي و نويد بازرگان نیز در آن ایفای نقش می‌کردند. 

اولین مؤسسه فیلمسازی انقلابی

در سال 1355 با نمايش فيلم «النّاس»، آيت‌الله دكتر بهشتي به گروه پيشنهاد تشكيل يك مؤسسه فيلمسازي داد تا در آن بحبوحه سينماي فيلمفارسي و آثار شبه‌روشنفكري، فيلم اسلامي ساخته شود. با تلاش آيت‌الله دكتر بهشتي، انجمن اسلامي مهندسين سرمايه‌گذاري كرده و مؤسسه «آيت فيلم» شكل گرفت. 

به همين دليل در شهريور 1356 در دفتر «آيت فيلم» واقع در كوچه استوديو فيلمساز، كلاس‌هاي فيلمسازي برپا شد. در آن كلاس‌ها محمد بهشتي، مباحث تكنيكي و عكاسي تدريس مي‌كرد و مصطفی ‌هاشمي‌طبا(از مسئولین ورزشی پس از انقلاب) مباحث اعتقادي درس مي‌داد. نخستين پروژه اين مؤسسه فيلم «جنگ اطهر» نام ‌گرفت كه گروه یادشده ظاهرا قصد داشت با آن، تعاريف انقلاب اسلامي را وارد سينما كند. فيلمنامه توسط «محمود استادمحمد»(از بازیگران تئاتری) و مشاورت محمدعلي نجفي نوشته شد و خود محمدعلي نجفي کارگردانی فیلم را به عهده گرفت که مشاورش در امر كارگرداني، سيد محمد بهشتي بود و مونتاژ فيلم نيز با همكاري بهشتي و اصغر رفيعي‌جم(فیلمبردار) انجام گرفت. 

در همان زمان طي شدن مراحل فني «جنگ اطهر»، ساخت فيلمي ديگر در «آيت فيلم» آغاز شد به نام «ليلهًْ‌القدر» كه مستندي درباره وقايع انقلاب و دوران مبارزه عليه رژيم شاه بود و فيلمبرداري آن با دوربين‌هاي 8 و 16 ميلي‌متري توسط محمدعلي نجفي، حجت‌الله سيفي‌، سيد محمد بهشتي و فخرالدين انوار(كه به تازگي از آمريكا برگشته بود) انجام گرفت و در سال 1358 هم به اكران عمومي درآمد.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي و مسئوليت گرفتن هريك از اعضاي مؤسسه «آيت فيلم»، اين مؤسسه تقريبا منحل شد. محمدعلي نجفي مسئوليت سينماي كشور را در ابتداي پيروزي انقلاب برعهده گرفت و ‌هاشمي‌طبا به تلويزيون و بعد از آن وزارت صنایع و سپس كميته ملي المپيك و تربیت بدنی رفت. محمد بهشتي هم اولین مدیر بنیاد سینمایی فارابی شد. بنیادی که توسط خود بهشتی تاسیس گردید تا سینمای پس از انقلاب را به‌گونه‌ای در همه مراحل تولید و پخش و نمایش مدیریت کند. 

محمدعلی نجفی و محمد بهشتی و دیگر همکاران‌شان مانند علیرضا شجاع‌نوری، فخرالدین انوار، محمدعلی نجفی، محمدعلی حیدریان و... اگرچه تلاش‌هایی انجام دادند ولی به دلیل سلیقه‌های شخصی از قبیل همان که از صحبت‌ها و گفته‌های نجفی نقل شد، نتوانستند و یا نخواستند سینمای انقلاب را آن‌گونه که شایسته مردم انقلابی و مسلمان و انقلاب اسلامی است، ساماندهی و به صحنه آورند که به یاری خدا در بخش‌های آینده براساس اسناد معتبر به جزئیات آن خواهیم پرداخت. 

__________________

1- گفت‌و‌گوی فریدون جیرانی با محمدعلی نجفی- هفته‌نامه سینما – 7 بهمن 1371

2- همان

3- همان

4- گفت‌و‌گو با محمدعلی نجفی- روزنامه کیهان- شماره 10699- 16 اردیبهشت 1358

5- گفت‌و‌گو با محمدعلی نجفی- روزنامه اطلاعات- 29 خرداد 1358

6- گفت‌و‌گوی فریدون جیرانی با محمدعلی نجفی- هفته‌نامه سینما – 7 بهمن 1371

7- همان

8- همان