یکی از مقاماتِ فوق‌العاده عظیم و حیرت‌انگیزی که برای شهدا در روایت ذکر شده، «نظر به وجه الله» است. در این مقاله قصد داریم این موضوع را بررسی ‌نماییم که روایت چه مضمونی دارد و مقصود از «نظر به وجه الله» چیست.

مایه آرامش هر پیامبر و شهید

«قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: للشّهید سبع خصال من اللَّه أوّل قطرهًْ من دمه مغفور له کلّ ذنب، و الثّانیهًْ یقع رأسه فی حجر زوجتیه من الحور العین، و تمسحان الغبار عن وجهه، و تقولان: مرحبا بک و یقول هو مثل ذلک لهما و الثّالثهًْ یکسى من کسوة الجنّهًْ، و الرّابعهًْ تبتدره خزنهًْ الجنّهًْ بکلّ ریح طیّبهًْ أیّهم یأخذه معه، و الخامسهًْ أن یرى منزله، و السّادسهًْ یقال لروحه: اسرح فی الجنّهًْ حیث شئت، و السّابعهًْ أن ینظر فی وجه اللَّه و إنّها لراحهًْ لکلّ نبیّ و شهید.

رسول خدا(ص) فرمود: «شهید از سوى خدا داراى هفت خصلت است:

1- نخستین قطره خونش که به زمین مى‏ریزد تمام گناهانش آمرزیده مى‏شود.

2- سرش در دامان دو همسرش از حوریان قرار مى‏گیرد و آن دو، گرد و خاک از صورتش پاک مى‏کنند و به او خوش آمد مى‏گویند، او نیز به آنان خوش آمد مى‏گوید. 

3- از لباس‌هاى بهشتى به او مى‏پوشانند.

4- خازنان[نگهبانان] بهشت هر کدام با هر بوى خوشى به سوى او پیشدستى مى‏کنند که او را با خود ببرند.

5- شهید جایگاه خود را مى‏بیند.

6- به روح او خطاب مى‏شود که هر کجاى بهشت که مى‏خواهى گردش کن.

7- شهید به خدا نظر مى‏کند و این نگاه مایه آرامش هر پیامبر و شهیدى خواهد بود.» (الوسائل، ج 11،ص 10)

مفهومِ «وجه الله»

از دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازی

«خدا جسم نیست و مانند انسانها چهره و صورت ندارد و از آنجا که در زبان عربی واژه «وجه الشیء» برای معنای «ذات الشیء» به کار می‌رود، در بسیاری از آیات قرآن، «وجه الله» به معنای ذات خدا خواهد بود.

در گروهی دیگر از آیات قرآن، «وجه الله» به معنای «رضایت خداوند» است. بدین معنی که «وجه» در اين آيات به معنای مصدری «توجّه کردن» و «رو نمودن» خدا و به معنی کنایی ثواب و رضايت خدا است.

نظر دیگری که درباره تفسیر معنای «وجه الله» گفته شده این است که بگوییم منظور از واژه «وجه» هنگام انتساب به خداوند «نمود» خداست؛ صفاتى را كه خداى تعالى به آن صفات با بندگان خود رو به رو مى شود نظير رحمت، خلق، رزق و هدايت و امثال آن مى‌توان وجه خدا دانست.

‏‏نظر به وجه الله، آخرین کمال انسان

امام خمینی، نظر به وجه الله را آخرین کمال انسان‏ دانسته و در توضیحِ این مقام شهدا می‏فرمایند:

«‏‏در روایتی از رسول اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم- نقل شده‏‎ ‎‏است که برای شهید هفت خصلت است که اوّلی آن عبارت است‏‎ ‎‏از اینکه اول قطره‏ای که از خون او به زمین بریزد، تمام گناهانی که‏‎ ‎‏کرده است، آمرزیده می‌شود و مهم آن، آخرین خصلتی است که‏‎ ‎‏می‏فرماید. می‏فرمایند که- به حسب این روایت- که شهید نظر‏‎ ‎‏می‌کند به وجه الله و این نظر به وجه الله راحت است برای هر نبی‏‎ ‎‏و هر شهید. 

شاید نکته این باشد که حجاب‌هایی که بین ما و حق‏‎ ‎‏تعالی هست و وجه الله است و تجلیات حق تعالی هست، تمام این‏‎ ‎‏حجاب‌ها منتهی می‌شوند به حجاب خود انسان. انسان خودش‏‎ ‎‏حجاب بزرگی است که همه حجاب‌هایی که هست، چه آن‏‎ ‎‏حجاب‌هایی که از ظلمت باشند و آن حجاب‌هایی که از نور باشند‏‎ ‎‏منتهی می‌شود به اینکه حجابی که خود انسان است. ما خودمان‏‎ ‎‏حجاب هستیم بین خودمان و وجه الله و اگر کسی فی سبیل‌الله و‏‎ ‎‏در راه خدا این حجاب را داد، این حجاب را شکست، و آنچه که‏‎ ‎‏داشت که عبارت از حیات خودش بود تقدیم کرد، این مبدأ همه‏‎ ‎‏حجاب‌ها را شکسته است، خود را شکسته است، خودبینی و‏‎ ‎‏شخصیت خودش را شکسته است و تقدیم کرده است و چون‏‎ ‎‏‏برای خدا جهاد کرده است و برای خدا دفاع کرده است از کشور‏‎ ‎‏خدا و از آئین الهی و هرچه داشته است در طبق اخلاص گذاشته و‏‎ ‎‏تقدیم کرده است، خود را داده است، این حجاب شکسته‏‎ ‎‏می‌شود.‏

شهدا، شهدایی که خدای تبارک و تعالی و در سبیل خدای‏‎ ‎‏تبارک و تعالی و راه خدای تبارک و تعالی جان خودشان را تقدیم‏‎ ‎‏می‌کنند و آنچه که در دست‏شان است و بالاترین چیزی است که‏‎ ‎‏آنها دارند تقدیم خدا می‌کنند، در عوض خدای تبارک و تعالی این‏‎ ‎‏حجاب که برداشته شد جلوه می‌کند برای آنها، تجلی می‌کند برای‏‎ ‎‏آنها. چنانچه برای انبیا هم چون همه چیز را در راه خدا‏‎ ‎‏می‌خواهند و آنها خودی را نمی‌بینند و خود را از خدا می‌بینند و‏‎ ‎‏برای خودشان شخصیتی قائل نیستند، حیثیتی قائل نیستند در‏‎ ‎‏مقابل حق تعالی. آنها هم حجاب را برمی‏دارند. ‏‏فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ‏‎ ‎‏جَعَلَهُ دَکّاً‏‏ تجلی می‏کند خدای تبارک و تعالی در کوه طور و یا در جَبَل‏‎ ‎‏انیّت خودِ موسی و موسی «صَعْق» ‏‏[‏‏برایش پیش می‌آید‏‏]‏‏. آنها در‏‎ ‎‏حال حیات، انبیا و اولیا نظیر انبیا و تالی تِلو انبیا در زمان حیات‏شان‏‎ ‎‏آن چیزهایی که حجاب بوده است بین آنها و بین حق تعالی‏‎ ‎‏می‌شکنند و صَعْق برای آنها حاصل می‌شود و موت اختیاری برای‏‎ ‎‏آنها حاصل می‏شود. خدای تبارک و تعالی بر آنها تجلی می‏کند و نگاه می‏کنند به حسب آن نگاه عقلی، باطنی و روحی و عرفانی و ادراک می‏کنند و مشاهده می‏کنند جلوه حق تعالی را و شهید هم‏‎ ‎‏به حسب این روایتی که وارد شده است، نظیر انبیا، وقتی که شهید‏‎ ‎‏شد چون همه چیز را در راه خدا داده است، خدای تبارک و تعالی‏‎ ‎‏جلوه می‌کند به او و آن هم «یَنْظُرُ اِلی» جلوه خدا، الی وَجْهِ الله این‏‎ ‎‏آخر چیزی است که برای انسان، آخر کمالی است که برای انسان‏‎ ‎‏‏هست. 

دراین روایتی که در کافی نقل شده است، در این روایت، انبیا را مقارن شهدا قرار داده است که در جلوه‏ای که حق تعالی می‏کند بر انبیا همان جلوه را هم بر شهدا می‏کند. شهید هم یَنْظُرُ‏‎ ‎‏اِلی وَجْهِ الله ِ و حجاب را شکسته است. همان‌طوری که انبیا حجاب‌ها‏‎ ‎‏را شکسته بودند و آخر منزلی است که برای انسان ممکن است‏‎ ‎‏باشد. مژده داده‌اند که برای شهدا این آخر منزلی که برای انبیا هم‏‎ ‎‏هست، شهدا هم به حسب حدود وجودی خودشان به این آخر‏‎ ‎‏منزل می‌رسند.»(صحیفه امام، صص: 513 تا 515.)

نظاره نمودنِ باطن عالم و ملکوت آنها

در پایگاه اطلاع‌رسانی پرسمان متعلق به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، «نظر شهدا به وجه الله»، چنین شرح داده شده است:

«وجه» در لغت به معنای صورت است که هنگام مواجه و ملاقات با کسی با آن رو به رو می‌شویم. «وجه» در مورد خداوند در آیات و روایات گاهی به معنای ذات پاک خداوند است و گاهی به معنای صفات پروردگار است. در آیه 25 و 26 از سوره الرحمن «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ، وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ اْلإِکْرامِ»، عده‌ای از مفسران «وجه ربک» را به ذات الهی و برخی به صفات الهی تفسیر کرده‌اند. این جمله که حضرت امام در مورد مقام و منزلت شهیدان والا مقام فرموده است، بخشی از حدیثی نورانی درباره شهیدان است که پاره‌ای از منزلت و مقام شهدا را بیان می‌کند. توضیح آن که شهید به واسطه جانبازی و فداکاری در راه حق و گذشتن از ارزشمندترین سرمایه و دارایی خود که جان عزیز است، حجاب از چهره او بر طرف شده و با چشم جان و دیده باطن، ملکوت و صفات الهی را به تماشا می‌نشیند. به عبارت دیگر بین شهید و حقیقت و ملکوت عالم که همان صفات الهی است، حجاب و پرده‌ای باقی نمی‌ماند و به پاس آن گذشت و ایثار و تقدیم جان و هستی خود در راه دفاع از حق و دین الهی، موانع دیدن حقایق و اسرار عالم از جلو آنها برطرف می‌گردد و باطن عالم و ملکوت آنها را که همان صفات جلال و کمال حق و اسماء جمیل و صفات علیای خداوند است، نظاره می‌کند.