بعد از شهادت آیت‌‎الله سیدمصطفی خمینی، سیل تلگراف‌ها و تسلیت‌نامه‌های جمعی و فردی به سمت نجف سرازیر شد. این اتفاق در کنار برگزاری مراسمات بزرگداشت، علاوه‌بر ابراز همدردی، کارکرد سیاسی نیز داشت و نشانه‌ای از بیعت با امام و همراهی با نهضت ایشان نیز تلقی می‌شد. مسئله تأمل‌برانگیز در این میان آن‌که نام آیت‌الله مصباح در میان تسلیت‌نامه‌های جمعی، به چشم نمی‌خورد. این مسئله تا پیش از این، یکی از ابهامات تاریخی بود که به لطف الهی در این اثر برای نخستین‌بار به تفصیل بدان پرداخته می‌شود.1

ماجرا از این قرار است که آیت‌الله مصباح پیام تسلیت فضلای حوزه قم را امضاء می‌کند، اما یکی از بانیانِ تجمیعِ امضاءها، نامِ ایشان را خط می‌زند. بعد از این، ایشان تسلیت‌نامه‌ای خصوصی و انفرادی به امام می‌نویسند و امام به این عرض تسلیت پاسخ می‌دهند. دستخط مبارک امام خمینی(ره) در پاسخ به آیت‌الله مصباح برای نخستین‌بار در این مجموعه منتشر می‌گردد.2

در گفت‌وگوی نگارنده با جناب ‌حجت‌الاسلام والمسلمین علی مصباح، جزئیات جالبی از این ماجرا به دست آمد. ایشان در این باره چنین می‌گوید: «پیام‌های تسلیتی از طرف علما و طلاب و حوزه امضا می‌کردند و پیام تسلیتی را آورده بودند خدمت آیت‌الله مصباح و ایشان آن را امضاء کرده بودند اما بعد شنیدم یکی از کسانی که دست‌اندرکار جمع‌آوری امضاء بود، امضای ایشان را خط زده بود!3 من پرس و جو نکردم جهتش چی بوده [اما] بعد از آن، آیت‌الله مصباح یک تسلیت جداگانه‌ای نوشته بودند و داده بودند کسی که به عراق می‌رفته، ببرد خدمت امام. یادم نیست آن فرد که پیام را برد چه کسی بود اما بعد، جوابِ امام را، دستخط شان را دیدم، در جواب تسلیتی که داده بودند.»4

آقای سیدصادق شمس‌الدین واعظ در خاطرات خود به تقدیم تسلیت‌نامه آیت‌الله مصباح به امام خمینی(ره) اشاره کرده، چنین می‌گوید: «‏در سال 1398‏‏ه‏‏.ق بنده به عتبات مشرّف شدم که‏‎ ‎‏سال آخر تبعید آن حضرت بود. نجف اشرف مشرّف شدم. نیمه شعبان در‏‎ ‎‏حرم اباعبدالله(ع) ساعت نُه صبح امام را دیدم که بعد از زیارت‏‎ ‎‏برای نماز زیارت به قسمت بالاسر آمدند؛ جا نبود من جای خود را تقدیم‏‎ ‎‏کردم؛ یک رکعت ایستاده و یک رکعت نشسته خواندند سپس از من‏‎ ‎‏احوال‌پرسی نمودند. وقت گرفتم و پس از ساعتی به منزل امام در کربلا که یک‏‎ ‎‏مرید کویتی ایشان در اختیارشان گذاشته بود، رفتم. نامه تسلیت آیت‌الله ‎‏مصباح یزدی را در فقدان و رحلت مرحوم آیت‌الله حاج آقا مصطفی‎‏ـ رحمة الله علیه. تقدیم کردم و از اوضاع و احوال جویا شدند و خبرها را‏‎ ‎‏تقدیم نمودم.»5

متن نامه امام خمینی(ره) در پاسخ به تسلیت‌نامه آیت‌الله مصباح، به قرار ذیل است:

خدمت جناب مستطاب عمادالأعلام و ثقةالاسلام آقای شیخ محمدتقی مصباح یزدی دامت افاضاته6

2 محرم ۹۸ [برابر با ۲۲ آذر ۱۳۵۶]

بسمه تعالی

پس از اهداء سلام و تحیت

مرقوم شریف که حاکی از سلامت مزاج محترم و حاوی تفقد در این حادثه بود، موجب تشکر گردید.

سلامت و توفیق جنابعالی را از خدای تعالی خواستار، امید است در این راه خطرناک با سلامت نفس و خدمت به اسلام7 و مسلمین، عبور کنیم.

والسلام علیکم

روح‌الله الموسوی الخمینی

اعلامیه در دفاع از قیام 19 دی 1356 

انتشار مقاله «ارتجاع سرخ و سیاه در ایران» در روزنامه «اطلاعات» در تاریخ 17/10/1356 چنان موجی از خشم و عصبانیت در قم و تهران و مشهد و دیگر شهرها پدید آورد که درست یک ساعت پس از رسیدن روزنامه به قم، شهر وضع غیر عادی به خود گرفت. به دنبال انتشار مطالب توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات توسط فردی به اسم رشیدی مطلق نسبت به امام خمینی و به وقوع پیوستن فاجعه 19 دی 1356 در قم، تعدادی از علماء، فضلاء و مدرسین حوزه علمیه قم با نوشتن اعلامیه‌ای در 22/10/1356 ضمن محکوم کردن عاملین این فاجعه درس‌های حوزه را تعطیل کردند که در لیست امضاء کنندگان این اعلامیه نام آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی نیز به چشم می‌خورد.8

امضای اعلامیه 19 دی 56، همان نقطه عطف جنجالی است که برخی از خاطره نویسان، مانند آقایان سیدحسین موسوی تبریزی9 و سیدعلی اکبر محتشمی‌پور10 در خاطرات خود ادعا کرده‌اند که آیت‌الله مصباح از امضای آن خودداری کرده است. این در حالی است که طبق اسنادی که در ادامه ذکر خواهد شد، نه تنها آیت ‌الله مصباح یزدی این اعلامیه را امضاء کرده است بلکه دو اعلامیه مرتبط با همان موضوع را هم امضاء نموده‌اند.

نام آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی در متن نامه‌ای که در 16/01/1357 به مناسبت فاجعه شهر یزد،- که در سلسله اربعین‌ها که بعد از 19 دی قم، و پس از 29 بهمن تبریز در 8 فروردین 57 در یزد برگزار شده بود و منجر به کشتار مردم آن شهر گردید- در کنار افرادی که این واقعه را به آیت ‌الله صدوقی تسلیت گفتند به چشم می‌خورد.11

پانوشت‌ها:

1- جالب آنکه برخی از شاگردان و نزدیکان مرحوم علامه مصباح که از اصلِ ماجرا مطلع بودند نیز از واسطه انتقال پیام تسلیت و سایر جزئیات آن، اطلاع نداشتند.

2- این دستخط با مساعدت و لطف ویژه جناب حجت‌الاسلام والمسلمین علی آقای مصباح در اختیار نگارنده قرار گرفت و به ضمیمه مصاحبه اختصاصی ایشان با نگارنده، در فصلنامه ۱۵ خرداد نیز درج شد.

3- حسب بررسی نگارنده چنین به دست آمد که این اقدام توسط آقای خلخالی صورت پذیرفته بود. کتمان علامه مصباح و نزدیکان او در جهت عدم ذکر نامِ این فرد، شایسته تجلیل و برآمده از خویشتنداری و تهذیب نفس ایشان است. اگر این تقوا و خویشتنداری امثال آیت‌الله مصباح نبود، مواجهات عجولانه و این قبیل اقدامات بی‌مبنای امثال آقای خلخالی می‌توانست منجر به جدایی برخی بزرگان از صف مبارزه گردد، والله العالم.

4- مصاحبه سهراب مقدمی شهیدانی با ‌حجت‌الاسلام والمسلمین علی مصباح، 18/9/1400، آرشیو بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی.

5- یادها2: صحیفه دل: مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام خمینی(ره) ج2، ص100. همچنین ر.ک: «حاج سید صادق شمس الدین واعظ‏»، پورتال امام خمینی، http://www.imam-khomeini.ir.

6- این خطاب در پشت پاکت نامه نوشته شده است.

7- در اصل: با سلام.

8- اسناد انقلاب اسلامی، ج3، صص238-239. همچنین: نهضت روحانیون ایران، ج7و8، صص35-37.

9- جناب آقای سیدحسین موسوی تبریزی در مصاحبه ای که با روزنامه «آریا» در مرداد 1378 داشته‌اند می‌گوید: «از سال 43 افراد بسیار زیادی مثل ایشان [آیت ‌الله مصباح] بودند که در سال 42 با انقلاب بودند، ولی دیگر ساکت شدند و البته مخالفتی هم نمی‌کردند، پس از فاجعه 19 دی سال 56، عده‌ای از طلبه‌ها که در اعتراض به مقاله 17 دی روزنامه اطلاعات در توهین به امام تظاهرات کرده بودند، توسط نیروهای رژیم شهید شدند و مدرسین حوزه (جامعه مدرسین هنوز وجود نداشت) تشکیل جلسه دادند و اعلامیه‌هایی نوشتند که قرار شد من از جمعی که در جلسه نبودند، امضا بگیرم. من خودم اطلاعیه‌ای را نزد آقای مصباح بردم که ایشان به من گفتند: آقای موسوی! من سال 43-42 در این انقلاب بودم و مبارزه را هم صحیح می‌دانستم و دنبال هم کردم، حالا دیگر امضا نمی‌کنم و دنبال این کارها نیستم!»

ر.ک: مصباح دوستان، ص51 (به نقل از: روزنامه آریا، 25 مرداد 78.)

10- حجت‌الاسلام سید علی اکبر محتشمی پور نیز در ضمن مقاله مفصّلی مدعی شد که آیت ‌الله مصباح «با نهضت و انقلاب و قیام ملت و امام نظر موافق نداشته و همراه نبوده است» وی در این مقاله برای اثبات ادعای خود به چند اعلامیه و واقعه مهم اشاره می‌کند که مدعی است آیت ‌الله مصباح در امضای آن یا واکنش نشان دادن نسبت به آن واکنش نشان نداده است. که یکی از آن موارد اعلامیه 19 دی قم است که در تاریخ 22 دی 56 نوشته شد.

ر.ک: گفتمان مصباح، صص65-67.(به نقل از روزنامه بیان، شماره 46، 14 /11/ 1378)

11- اسناد انقلاب اسلامی، ج3، صص267-268.