درباره‌ سند تحوّل، من در سال‌های قبل هم که دیدار داشتیم مکرّر گفته‌ام، باز هم باید بگویم؛ حالا الان امیدواری هست که ان‌شاءالله همّتی در مجموعه وجود داشته باشد که این کارها را انجام بدهند. اوّلاً بایستی سند تحوّل دائماً به‌روزرسانی بشود. درست است که سند تحوّل تنظیم شد و سند خوبی هم هست، امّا آیه‌ قرآن نیست؛ نه اینکه حالا هر روز به یک شکلی دربیاورند، امّا بایستی افراد صاحب‌نظر آن را به‌روزرسانی کنند و تکمیل کنند. ثانیاً برای اجرای سند تحوّل یک نقشه‌ راه لازم است؛ این نقشه‌ راه تا حالا تنظیم نشده؛ یعنی بنده اطّلاع ندارم، آنچه به من هم گزارش دادند همین است. (رهبر انقلاب – 12 اردیبهشت 1402)
انتظار رهبر انقلاب از آثار اجرای سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش این است که در محیط تعلیم و تربیت، نشانی از سند تحوّل دیده شود. این مهم، مستلزم آن است که ابعاد اجرائی این سند هرچه سریع‌تر تنظیم و در اختیار مدارس قرار گیرد تا مدیران مدارس نیز بتوانند با برنامه‌ریزی صحیح، ساحت‌های مختلف تحول را به مدرسه برسانند.
برخی اشکالات سند تحول
ده سال پس از تصویب و ابلاغ سند تحول بنیادین، مهم‌ترین سؤالی که در برابر ما قرار دارد، ارزیابی از میزان فایده‌مندی و توفیق در اجرای سند تحول است.
دکتر محسن حاجی میرزایی، وزیر اسبق آموزش و پرورش با بیان این مطلب اظهار می‌دارد: «علی‌رغم تعهد و عزم مدیران در طی ده سال اخیر، وضعیت موجود از حیث انطباق با اهداف، سیاست‌ها و راهکارهای سند قابل ‌قبول نیست و فاصله بسیاری میان آنچه درصدد تحققش بوده‌ایم و آنچه انجام‌شده وجود دارد. وضعیت موجود می‌تواند ناشی از وجود کاستی‌هایی در سند یا کاستی در اجرای آن باشد. ارزیابی این‌جانب در زمان مسئولیت هر دو عامل را در ارزیابی از اجرای سند قابل بررسی می‌داند.»
سند تحول بنیادین دارایی بزرگی برای نظام تعلیم‌وتربیت ایران است و از حیث تبیین مواضع کشور در موضوع بسیار مهم آموزش‌وپرورش دستاورد قابل ‌احترامی است و می‌تواند تکلیف بخش آموزش‌وپرورش را نسبت به سایر بخش‌های کشور روشن‌تر کند.»
حاجی میرزایی در این باره توضیح می‌دهد: «بدیهی است سند تحول، هم به ‌عنوان یک محصول اندیشه بشری و هم به اقتضای پویایی موضوع نیازمند بازنگری‌های نوبه‌ای است و چنین ضرورتی در متن سند نیز مورد تصریح و تأکید قرار گرفته است. بر این باورم که این نقدها نباید به بی‌اعتباری، کنار گذاشتن یا تضعیف این دارایی مهم منجر شود؛ بنابراین، نقدها باید با حفظ پذیرش کلیت سند اصلاحات ضروری در آن را پیشنهاد کند.» دسترسی برابر و یکسان همه شهروندان به فرصت آموزش و یکسانی و رعایت عدالت در کیفیت این فرصت از جمله مهم‌ترین مأموریت‌های دولت و از مسلم‌ترین حقوق ملت است. تعلل یا کاستی در ایفای این مأموریت بزرگ با پیامدهای گسترده و عظیمی در فرد و جامعه همراه خواهد بود. برخی کارشناسان معتقدند؛ این گزاره در بیان وظیفه دولت نسبت به آموزش‌وپرورش بسیار کلی است و باید به‌دقت و تفصیل تبیین شود. اینکه دولت مأمور تأمین فرصت‌های کیفی و برابر آموزشی برای همه کودکان و نوجوانان لازم‌التعلیم است، نیازمند روشن ‌شدن همه لوازم و استلزامات و پیش‌نیازهای تحقق آن و همچنین حصول اطمینان از انجام شایسته این مأموریت است.
حاجی میرزایی می‌گوید: «سند تحول بنیادین در تشریح محورهای عمده این مسئولیت غفلت کرده است. اکتفا به بیان‌های کلی و عدم ارائه تبیینی روشن از اجزای اصلی این مأموریت نشانه‌های این غفلت است؛ بنابراین، ضروری می‌دانم که در بازنگری سند به این موضوع بسیار مهم پرداخته شود. نظام آموزش‌وپرورش یک نظام از مجموعه نظام‌های موجود در مسیر تعالی و پیشرفت شهروندان و جامعه است و بر این اساس ارتباط کارکردی مؤثری بین نظام‌های گوناگون وجود دارد. در حقیقت، تفکیک نظام‌ها به‌صورت انتزاعی و بر مبنای لزوم تقسیم‌کار صورت گرفته است، اما هریک، وجوهی از یک کل را تمشیت می‌کنند و ضروری است که روابط آنها با یکدیگر به‌درستی تبیین شده و مأموریت‌های آنان هم‌راستا شود. اصولاً تلقی درست از مفهوم همکاری به ‌صورت هم‌راستایی مأموریت‌ها خواهد بود.
کم‌توجهی به مقدمات اجرای سند تحول
یکی دیگر از اشکالاتی که برخی کارشناسان در مسیر اجرای سند تحول آموزش و پرورش به آن اشاره می‌کنند این است که به مقدمات این سند در اجرا توجه نشد.
دکتر علی‌اصغر فانی، یکی دیگر از وزرای اسبق آموزش و پرورش در این باره معتقد است: «اجرای سند تحول خوب متولد نشد. به‌طور کلی هر سندی باید سه مرحله را طی کند؛ مرحله‌ اول، تدوین و تصویب سند و مرحله‌ دوم، تمهید مقدمات برای اجرای سند و مرحله‌ سوم، اجرای سند است. سند ما یک‌سال قبل از مهر ۹۱ تصویب شد؛ یعنی سند در سال ۹۰ هم تدوین و هم تصویب شد. این کار حدوداً هشت سال طول کشید، ولی دیگر سند توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد؛ اما ما به‌ جای اینکه به مرحله‌ تمهید مقدمات برویم، به مرحله اجرا رفتیم.»
تمهید مقدمات یعنی چه؟ فانی در پاسخ به این سؤال اظهار می‌دارد: «یعنی ما باید قبلاً معلم مورد نیاز را تربیت می‌کردیم که نکردیم، باید کتاب‌ها و محتوای آموزشی را با تأنی و تأمل و بر اساس رفتار و اهداف رفتاری تدوین می‌کردیم که نکردیم و با عجله کتاب نوشتیم و باید فضای آموزشی لازم را تأمین می‌کردیم و بعد به سراغ اجرای سند می‌رفتیم که باز این کار را نکردیم. این‌ها همه حاصل این است که مقدمات را فراهم نکردند و در سال ۱۳۹۱ گفتند ما می‌خواهیم سند را اجرا کنیم.»
وزیر اسبق آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: «اجرای سند چند ملاحظه دارد؛ اول اینکه مقدماتش فراهم نشده بود و به اجرا ورود کردند. دوم اینکه از ساختار شروع کردند و گفتند شش سال ابتدائی، سه سال متوسطه‌ اول و سه سال متوسطه‌ دوم و به‌ جای اینکه از پایه‌ اول شروع کنند از ساختار و از پایه‌ ششم شروع کردند. مهم‌تر اینکه، سند تحول یک برنامه‌ اجرائی، یک سند بالادستی و یک حکم استراتژیک است. سند تحول بایدها و نبایدها و اصولی را مطرح ‌کرده که اجرای آن نیاز به قوانینی دارد که مجلس، شورای‌عالی آموزش‌وپرورش و شورای‌عالی انقلاب فرهنگی باید تصویب کنند. هیچ‌کدام از اینها اجرا و عمل نشد و یکباره اعلام کردند بچه‌های کلاس پنجم در همان دبستان به کلاس ششم بروند. نتیجه‌ این شد که ما در ابتدائی با کمبود شدید معلم مواجه شدیم و در دوره‌ راهنمایی که بعداً‌ متوسطه‌ اول شد، با تورم معلم مواجه شدیم.»
او می‌افزاید: «معلم‌هایی که کلاس اول راهنمایی درس می‌دادند، بیکار شدند. در عوض ما معلم ششم نداشتیم. تعدادی از معلمان اول راهنمایی را به ابتدائی آوردند، بعد فلان معلم می‌گفت من معلم علوم هستم، حالا باید در مقطع ششم، ریاضی و فارسی و تاریخ هم درس بدهم. من نمی‌توانم همه‌ را تدریس کنم؛ چون معلم در ابتدائی تک معلم و در راهنمایی چند معلم هست. این کمبود معلم مشکلاتی را ایجاد کرد. اواخر مرداد سال ۹۲ من سرپرست وزارت آموزش‌وپرورش شدم. در روز دوم کارم، مدیران کل ستادی وزارتخانه را جمع کردم. آن زمان، مدیرکل ابتدائی به من گفت آقای فانی ما برای اول مهر ۲۴ هزار معلم ابتدائی کم داریم. این همان نکته‌ای بود که من در ترتیب مقدمات گفتم؛ اینکه بدون تربیت‌معلم سند اجرا شد. به‌زعم دوستانی که آن زمان مسئولیت داشتند، گفتند ما سند را اجرا کردیم، سند که اجرا شد، نباید از ساختار شروع می‌شد، باید از محتوا و برنامه‌ها و با تمهید مقدمات آن‌هم از سال اول ابتدائی، نه از شش ابتدائی شروع می‌شد. اجرای سند خوب متولد نشد. حالا بعد از این اشکالاتی که به‌وجود آمد، من وزیر شدم. من چه‌کار می‌توانستم بکنم؟! عده‌ای در روزنامه‌ها نوشتند که آقای وزیر اجرای سند را متوقف کنید. ما نمی‌توانستیم متوقف کنیم، برای اینکه بچه‌هایی که به ششم رفتند، حالا می‌خواستند به هفتم و بعد به هشتم بروند. ما چه‌جوری آنها را می‌خواستیم از قطار پیاده کنیم؛ بنابراین، چاره‌ای نداشتیم، مگر اینکه کار را ادامه دهیم.»
برگزاری کنکور اختصاصی تربیت معلم
امسال همزمان با کمبود شدید معلم در بسیاری از مدارس، اکثر کارشناسان اذعان کردند؛ شیوه جذب معلم به روش برگزاری آزمون از سر ناچاری است و شیوه صحیح آن توسعه دانشگاه فرهنگیان می‌باشد.
رضامراد صحرایی در جلسه هیئت امنای دانشگاه فرهنگیان با اشاره به اهمیت ارتقای سطح کیفی آموزشی دانشگاه فرهنگیان، در این باره می‌گوید: «همه تلاش‌ ما بر این است که جذب معلم به مسیر اصلی خود یعنی تربیت معلم برگردد. در همین راستا در اردیبهشت سال ۱۴۰۳، برای اولین بار، کنکور تربیت معلم برگزار می‌شود تا با این شیوه، گزینش و انتخاب معلم ما اختصاصی شود.»
صحرایی می‌افزاید: «اکنون آیین‌نامه برگزاری این کنکور در ستاد ملی تعلیم و تربیت نیز به تصویب رسیده است.»
سید محمد حسینی، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور نیز درباره اقداماتی که قرار است برای کمبود معلم در آموزش و پرورش انجام شود، به ایرنا می‌گوید: «کمبود معلم از سال ۹۳ به بعد به دلیل بی‌توجهی به دانشگاه فرهنگیان اتفاق افتاد و این دانشگاه به میزان کافی دانشجو معلم پذیرش نکرد. دولت سیزدهم به مسئله معلمان اهمیت ویژه‌  می‌دهد و در این راستا، سال گذشته موضوع رتبه‌بندی معلمان را به نتیجه رساندیم؛ هر چند که این حوزه ضعف‌هایی هم داشت اما کار بر زمین مانده‌ای بود که در این دولت انجام شد.»
معاون پارلمانی رئیس‌جمهور با بیان اینکه در آغاز امسال با مسئله جبران کمبود معلمان مواجه بودیم، ادامه می‌دهد: «اکنون با استخدام و گزینش معلمان جدید، مسئولان آموزش و پرورش وعده دادند که کمبودها را برطرف کنند و از اکنون برنامه‌ریزی و تلاش شود تا مهر سال آینده با این مشکلات مواجه نباشیم.»
حسینی درباره افزایش ظرفیت جذب معلم در سال آینده می‌گوید: «قرار است جذب برای سال آینده افزایش یابد همچنین در این ۲ سال اخیر هم تعداد مجوزهایی که به آموزش و پرورش داده شد، چندین برابر سال‌های گذشته بود اما با توجه به کمبود سال‌های گذشته و اینکه تعداد قابل توجهی از معلمان بازنشسته شده‌اند، امسال این مشکل ایجاد شد.»
او می‌افزاید: «با برنامه‌ریزی‌هایی که صورت می‌گیرد و تدابیری که اندیشیده شده، فرصتی فراهم خواهد شد تا بازنشستگان به خدمت خود ادامه دهند تا نیروهای جدید جذب شوند.»