پرسش:
برای رسیدن به تربیت صحیح اسلامی و کسب اخلاق فاضله، چه عواملی را آموزه‌های وحیانی اسلام مورد توجه و تاکید قرار داده است؟
پاسخ:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، اهم عوامل تربیت صحیح و کسب اخلاق فاضله به شرح ذیل می‌باشد.
1- پرورش تعقل، تفکر و تعلم
شکی نیست که تعلیم و تعلم و تعقل و تفکر باعث رشد عقلانیت انسان و ارتقای سطح معرفت و کمالات شناختی او نسبت به حقایق جهان هستی می‌شود، و حکم چراغ راه را برای سیر و سلوک در مسیر تربیت صحیح و کسب اخلاق فاضله خواهد داشت. قرآن کریم با صراحت در این زمینه می‌فرماید: لو کنا نسمع او نعقل، ما کنا من اصحاب السعیر» اگر گوش شنوا داشتیم، یا تعقل و اندیشه‌ورزی می‌کردیم، از اصحاب آتش دوزخ نبودیم.(ملک-10)
2- تقوا و تزکیه نفس
عامل دیگری که در تربیت صحیح و کسب اخلاق فاضله از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام تاثیرگذار است، مسئله تقوا و تزکیه نفس است. تقوا و تزکیه نفس موجب پرورش اراده انسان می‌شود، و این تقویت و پرورش اراده، موجبات به فعلیت رسیدن تمامی ظرفیت‌های بالقوه انسان را فراهم می‌آورد و در نهایت تربیت صحیح و کسب فضایل اخلاقی را محقق می‌سازد. آری تقوا و تزکیه نفس به اراده اخلاقی انسان، قدرت و توانایی به کار بستن می‌دهد که این پدیده تا حدودی در مکتب‌های غیرمذهبی هم هست. ولی نه به این شکل متعالی و مقدسی که در مکاتب مذهبی وجود دارد.
بنابراین تقوا و تزکیه نفس، آثار و فواید فراوانی برای فرد و جامعه دارد که از جمله اهم این فواید موارد زیر را می‌توان برشمرد:
1- فلاح و رستگاری و به فعلیت رساندن استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه
2- جلب محبت خداوند: «خداوند پاک‌شوندگان را دوست می‌دارد.»(توبه-108)
3- فهم معانی باطنی قرآن: «(به معانی باطنی قرآن) جز پاکدلان و پاک‌شدگان دست نخواهند یافت.»(واقعه-79)
4- پاداش الهی: «پاداشی به شما داده نمی‌شود جز اعمالی که انجام داده‌اید.»(صافات-36)
اما اهم عواملی که در تهذیب نفس ما را یاری می‌کنند عبارتند از: 1- تفکر 2- توجه به کرامت انسانی 3- مشارطه 4- مراقبه 5- محاسبه 6- مؤاخذه و مجازات
3- عبادت
عامل سومی که برای تربیت صحیح و کسب اخلاق فاضله تاثیرگذار است، عبادت و بندگی خالصانه خدای متعال است. همان‌طور که ایمان، خودش به نوبه خود منشأ عبادت است، عبادت هم تقویت‌کننده ایمان است. یعنی تاثیر متقابل ایمان و عمل در یکدیگر. به بیان دیگر ایمان به نوبه خود منشأ عمل می‌شود، و عملی که منبعث از ایمان است، خودش منشأ تقویت همان ایمان می‌گردد. روح عبادت تذکر و یاد خدا بودن است؛ «نماز را برای یادآوری من به پا دارید.»(طه-14) و در آیه دیگر می‌فرماید: «همانا نماز انسان را از فحشا و منکر بازمی‌دارد و قطعا یاد خدا بزرگ‌تر (از همه‌چیز) است.»(عنکبوت-45)
اسلام به عبادت شکل و چارچوب داده، و به انجام آن هم نهایت اهمیت را داده که در چگونگی تربیت صحیح انسان و کسب فضایل انسانی بسیار مؤثر است. درواقع یکی از مهم‌ترین خصوصیات شکلی که اسلام به عبادت داده، مسئله تمرین ضبط نفس در هنگام عبادت است. در این رابطه نماز واقعا عبادت جامع و عجیبی است. البته این خصوصیت در حج هم هست ولی به صورت دیگری، یعنی همان‌جا که انسان محرم می‌شود، خود را ضبط کرده و از برخی امور منع می‌نماید و تمرین ضبط نفس می‌کند. روزه هم همین‌طور است، البته به شکل دیگری. به هر حال اسلام به خاطر یک مصلحت اجتماعی بسیار مهم، برای اینکه روح مسلمانان را روح اجتماعی کرده باشد، آن را با چاشنی عبادت به مردم ارائه داده است.
ادامه دارد