راهکارهای افزایش کیفیـت نظام آموزشـی-بخش نخست
مفهوم شناور کیفیت آموزشی و زنجیره عوامـل ارتقابخش
امیرحسین بسطامی
مفهوم کیفیت که یکی از اهداف اساسی در ارزشیابی‌های آموزش در تمام کشورهای جهان به‌شمار می‌رود، دارای تعریف معینی که اجماع نظر درخصوص آن وجود داشته باشد، نیست. کارشناسان برای آن مفهومی چندبعدی در نظر گرفته‌اند که از بخش صنعت و خدمات وارد آموزش شده است. بنا به نیات دولت‌ها، معلمان، دانشجویان، کارگزاران اجتماعی و اقتصادی به ابعاد متفاوت آموزشی نظیر سازمان‌دهی و مدیریت مؤسسه، شرایط آموزشی و پژوهشی، محتوای آموزشی، ارزش مدارک در بازار کار و قابلیت بازاریابی مدارک دانشگاهی مربوط می‌شود.
برخی از محققان، نظیر ارزشیابی کیفیت آموزش را بیشتر به کارکردهای بیرونی آموزش مرتبط می‌دانند، یعنی در خدمت اقتصاد بودن آن، نه انتقال دانش‌های جدید. آنچه می‌توانیم اضافه کنیم، این است که مفهوم کیفیت کلیت دارد؛ یعنی کیفیت یک مدرسه و دانشگاه به کیفیت تمام عوامل مؤثر بر آن مرتبط است، لذا توجه به فقط یک جنبه؛ بعد اقتصادی، بعد آموزشی، بعد پژوهشی و... بدون توجه به ارتباط و کلیت آنها، دانشگاه را در مقام یک سیستم، بیشتر دچار اختلال می‌کند.
تعریف‌های گوناگونی درباره کیفیت نظام آموزشی عرضه شده است. بر اساس یکی از این تعاریف، کیفیت نظام آموزشی در رابطه با ویژگی‌هایی است که از نظر اجتماعی به‌عنوان معرف درجه عالی بودن آن نظام منظور می‌شود. مثلاً در مورد نظام آموزشی، این ویژگی‌ها را می‌توان درباره هر یک از عوامل، درونداد، فرآیند و برونداد موردنظر قرارداد و کیفیت را تعریف کرد. بر این اساس، اگر کیفیت را در رابطه با ویژگی‌های معلمان تعریف کنیم، در صورتی نظام آموزشی از کیفیت مطلوب برخوردار است که مهارت‌های علمی و حرفه‌ای معلمان در سطح مطلوبی قرار داشته باشد و از نظر تسهیلات و دانش تخصصی دچار ضعف و نقصان نباشند یا به لحاظ حرفه‌ای، توانایی ایجاد ارتباط مناسب با فراگیران و تسلط بر روش‌های تدریس را دارا باشند.
هدف از این گزارش ارائه راهکارهایی برای حل مشکلات کنونی نظام آموزشی و ارتقای کیفیت آن است که آموزش‌وپرورش می‌تواند باتکیه بر مدیریت کارآمد و مؤثر آنها را اجرائی کرده و موجب ارتقای کیفیت خدمات آموزشی مدارس گردد.
مفهوم پیچیده کیفیت آموزشی
راهکارهای افزایش بهره‌وری مستلزم شناخت کافی وضعیت موجود در مدارس و فرهنگ کاری حاکم بر آنها است. بی‌شک ارتقای بهره‌وری در مدرسه نیازمند مشارکت همه‌جانبه تمامی افراد جامعه به‌ویژه مسئولان، کارکنان آموزشی، دانش‌آموزان و اولیای آنهاست؛ اما ایجاد مدرسه بهره‌ور یا ارتقای بهره‌وری در مدرسه مستلزم ایجاد اصول، قواعد و پیش‌فرض‌های اولیه‌ای است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: جهت‌گیری دانش‌آموزمحور.
رئوف دهدشتی مدیر یک مدرسه برایمان درباره مفهوم کیفیت آموزشی توضیح می‌دهد: «کیفیت آموزش یک مفهوم پیچیده‌ای است که این مفهوم تحت هر شرایط و موقعیتی معنی و مفهوم خاص خود را پیدا می‌کند. آنچه که در یک کلاس پیش می‌آید تابع عوامل آموزشی مختلف؛ معلم، فراگیر، محتوای آموزشی، فضای آموزشی، وسایل آموزشی و... است که در بروز چگونگی فعالیت‌ها و عملکرد تحصیلی فراگیران مؤثر است گرچه عملکرد تحصیلی مطلوب فراگیران به مجموعه عوامل مختلف دیگری همچون عوامل اقتصادی، اجتماعی، شرایط فرهنگی و سیاسی و تفاوت‌های فردی افراد بستگی دارد که هرکدام تحت شرایط و موقعیت‌های خاصی می‌تواند در بهبود کیفیت فرآیند آموزشی نقش مثبت و یا منفی داشته باشد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «کارشناسان اهل‌فن در ارائه تعریف کیفیت آموزشی دو دسته‌اند: دسته‌ای که معتقد به وجود اهداف خارجی برای نظام‌های آموزشی در زمینه حرفه‌ای، اقتصادی و اجتماعی هستند و انتظار دارند که این نظام‌ها مستقیماً در جهت تحقق اهداف گام بردارند تا از این طریق نیازهای جامعه را مرتفع سازند.
در مقابل این دیدگاه گروهی معتقدند اهداف
آموزش و پرورش از خود فرآیند آموزش و پرورش ریشه می‌گیرند و طرفداران این دیدگاه معتقدند برای ارزیابی از کیفیت آموزشی باید معیارهای درونی نظام‌های آموزشی را ارزیابی نمود. به عقیده آنان ارزیابی از طریق خارج از نظام آموزشی به‌تنهایی کافی نیست.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «کیفیت آموزشی مبحثی اصلی و ضروری در آموزش عالی است که بدون پرداختن به آن نگرانی راجع به هزینه‌ها و امکان دستیابی افراد جامعه به آموزش عالی بیهوده خواهد بود. کیفیت آموزشی را معادل استانداردهای آموزشی دانسته‌اند. همچون سطح پیشرفت تحصیلی فارغ‌التحصیلان، این تعریف از کیفیت آموزشی همخوانی کاملی با تمرکز به وجود آمده روی یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان دارد.»
وابستگی سلامت جامعه به کیفیت آموزشی
سلامت هر جامعه به کیفیت نظام آموزشی آن وابسته است. اگر دانش‌آموزان، ارزش‌ها، هنجارها و مهارت‌های اجتماعی لازم برای شهروندی خوب‌بودن را نیاموزند و همچنین مهارت‌ها و تخصص لازم برای انجام وظایف فردی و اجتماعی خود را به طور مؤثر و کارآمد فرانگیرند، واحدهای آموزشی رسالت خود را به انجام نرسانیده‌اند. تحقق این رسالت مستلزم توجه به کیفیت نظام آموزشی است.
افزایش انعطاف‌پذیری نیروی کار برای بهبود رقابت‌پذیری کشور، مبارزه علیه طرد اجتماعی در جامعه و بالابردن تقاضا برای آموزش‌وپرورش، هدف‌هایی هستند که بدون بهبود کیفیت آموزش‌وپرورش رسیدن به آنها میسر نیست.
حسین شیرانی یک کارشناس تعلیم و تربیت اسلامی می‌گوید: «آموزش‌وپرورش باید به تعالی بپردازد؛ اگر به کیفیت توجه نکنیم، همه کوشش‌ها و هزینه‌های ما بیهوده است، زیرا نه فقط عمر دانش‌آموزان خود را تباه کرده‌ایم، بلکه توانایی خویش را برای رقابت و بقا در جهان که خود را مسئول زندگی ما نمی‌داند، از دست داده‌ایم. کیفیت چالش و مسئله مهمی است. در برخی مدارس درحالی‌که نرخ ثبت‌نام بالا رفته، کیفیت روبه‌زوال گذاشته است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «آنچه بر ابهام هرچه بیشتر معنای كیفیت می‌افزاید این است كه این مفهوم همانند هر واژه ارزشی دیگر قابل تعبیر و تفسیر است؛ مفهومی متغیر و پویا دارد و ممكن است آنچه كه امروز كیفیت تلقی می‌شود فردا چنین نباشد. در همه الگوهای آموزشی وصول به آرمان‌ها، آن‌چنان‌که در هر الگویی تصور و تصویر می‌شوند، نهایت مقصد و مقصود است و لذا در ارتباط تنگاتنگ با آنهاست كه كیفیت معنی پیدا می‌كند و تن به سنجش و ارزیابی می‌دهد. این اصل و قاعده در مورد نظام تعلیم و تربیت اسلامی نیز صادق است. با این ملاحظه كه در این نظام كیفیت یك نقطه ثابت نیست، بلكه یک حركت است. گامی به جلو نهادن و پیش رفتن و به وضعیت آرمانی نزدیك و نزدیك‌تر شدن است و به گفته ابوسعید ابوالخیر همه انبیا برای همین آمدند كه به مردم بگویند: ای مردم، هركسی از هر كجا كه هست، قدمی فراتر گذارد و پیش‌تر رود.»
رعایت استانداردها در ارتقای کیفیت آموزشی
در یك نظام آموزشی كیفیت یعنی تحقق استانداردهای از پیش تعیین شده و مصوب. به عبارت دیگر، منظور از كیفیت اطمینان از انجام اقدامات و فعالیت‌ها در قالب برنامه‌ها و با رعایت استانداردهای مصوب است. موفقیت آموزش‌وپرورش از طریق به‌کارگیری استانداردهای آموزشی در اکثر مدارس و مناطق آموزش‌وپرورش سراسر کشور، ترکیبی از ابتکارات شخصی و نوآوری‌ها با اهداف کارآمد کردن فعالیت‌ها و بهبود کیفیت آموزشی و پرورشی گره‌خورده است که خیرخواهانه و در جهت بهبود کیفیت انجام می‌شوند. خریداری انواع رسانه‌ها و مواد آموزشی، برگزاری سمینارها، جشنواره‌ها، کارگاه‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها، اردوهای علمی، تفریحی و... بدون توجه اندک به ارتباط هر یک از این اجزا با کل و تمامیت نظام آموزشی و پرورشی از جمله اقداماتی است که بدون داشتن طرح و برنامه خاص برای جهت بخشیدن به تصمیم‌هایشان انجام می‌دهند. واضح است که چنین رویکردی به‌تنهایی فاقد کارایی است و در عوض موفقیت و اثربخشی زمانی رخ می‌دهد که تمام جنبه‌های مهم از طریق یک نظام هدفمند و منسجم شامل: اهداف، نهاده‌ها، فرآیندها و فرآورده‌ها و محیط آموزشی با استانداردها مرتبط شوند. كیفیت آموزش‌وپرورش، در حقیقت بستگی به كیفیت عواملی دارد كه در تولید این خدمت مشاركت می‌کنند. این عوامل به‌قرار زیرند:
1-كیفیت دانش‌آموزان به‌عنوان دریافت‌کنندگان آموزش و متقاضیان تحصیل علم، كه طرف تقاضا را تشكیل می‌دهند.
2- كیفیت معلمین به‌عنوان عرضه‌كنندگان خدمت آموزش ارائه‌دهندگان دانشی، كه طرف عرضه را تشكیل می‌دهند.
3- كیفیت امكانات و تجهیزات ضروری برای فراهم‌آوردن محیطی مطلوب كه در آن عمل آموزش به‌صورت مفیدتری ارائه گردد.
4- كیفیت خدمات اداری سازمان‌های هدایت‌کننده و برنامه‌ریزان آموزشی در جامعه، آنان كه اهداف كمی و كیفی آموزش را ترسیم و بر اساس آن منابع لازم را تخصیص می‌کنند.
تخصص و تعهد معلم
علی ارادویی ساکن شهر شیراز که به‌تازگی دبیرستان را تمام کرده است به گزارشگر کیهان می‌گوید: «باید در کنار آموزش تئوری، آموزش عملی هم داده شود که نحوه صحیحِ استفاده از علم را بتوانیم یاد بگیریم.»
لحظه سرنوشت‌ساز آموزش لحظه‌ای است كه دانش‌آموز یاد می‌گیرد. تحقیق و تجربه نشان می‌دهد كه یادگیری نتیجه یك عامل خاص مثل جزوه درسی، برنامه درسی یا حتی معلم نیست. یادگیری به كل بافت یادگیری و تركیب كل دروندادها بستگی دارد. آموزش نتیجه كل عوامل است: تدریس خوب، برنامه درسی مرتبط، محیط‌های آموزشی مجهز، مدیریت اثربخش و كاربرد روش‌های یادگیرنده‌محور را عوامل مؤثر در دستیابی به كیفیت می‌داند.
هر جامعه‌ای دارای مقیاس‌ها یا شاخص‌هایی صریح یا ضمنی درباره كیفیت آموزشی است. به‌طورکلی این شاخص‌ها را می‌توان به سه دسته تقسیم كرد: دروندادهای آموزشی، بروندادهای آموزشی و فرآیندهای آموزشی. دروندادها شامل مقیاس‌های مالی، كالبدی و نیروی انسانی است. نیروی انسانی باکیفیت مهم‌ترین مزیت رقابتی سازمان و كمیاب‌ترین منبع در اقتصاد دانش‌محور امروز است. آنچه در جهان پررقابت امروز مزیت رقابتی سازمان‌ها را تضمین می‌كند نیروی انسانی باکیفیت خلاق و پویا است.
از میان عوامل مدرسه‌ای پنج عامل اهداف آموزش، برنامه‌های درسی، معلمان، روش‌های تدریس و تكنولوژی آموزشی تأثیر ویژه و مهمی بر كیفیت تدریس دارند، اما برخی صاحب‌نظران معتقدند كه معلمان عامل اصلی در فرآیند تدریس و یادگیری هستند. شایستگی هر نظام آموزشی به شایستگی و توانایی معلمان آن نظام آموزشی مرتبط است و حتی در گامی فراتر اعتقاد بر این است كه میزان شایستگی هر جامعه‌ای به میزان توانایی و شایستگی یك نظام آموزشی است كه مدیون و مرهون معلمان است.
امروزه كیفیت معلم به‌عنوان یكی از عوامل تعیین‌کننده كیفیت آموزش‌وپرورش قلمداد می‌شود. در كیفیت كار معلم بسیاری دخالت دارند: میزان تحصیلات، آموزش‌های لازم برای تعلیم، علاقه و انگیزه به تدریس، تعهد و مسئولیت در امر آموزش، میزان تجربه و نهایتاً میزان حقوق و دستمزد دریافتی.
صلاحیت معلم، اعتقاد او به توانایی شاگردان برای یادگیری دانش‌آموزان، توسعه حرفه‌ای مداوم، مكانیسم‌های بازخورد، نظارت و ارزیابی دائمی معلم از دانش‌آموزان، زندگی خوب و شرایط كاری مناسب معلمان به یادگیری بیشتر منجر می‌شود. یكی از عوامل مهم و مؤثر در تعیین كیفیت آموزش تناسب تخصص و تجربه معلم با موضوع درس است. رابطه مستقیمی بین مهارت‌های حرفه‌ای و اطلاعات علمی معلمان و دبیران با سطح علمی آموزش دانش‌آموزان آنان وجود دارد.