در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ عراق با حمله سراسری از طریق هوایی، زمینی و دریایی به ایران‌، جنگی تمام‌عیار را آغاز کرد. صدام حسین در روز

۲۶ شهریور ۱۳۵۹ در مجلس نمایندگان عراق اعلام کرد که عراق به صورت یک‌جانبه و بر‌خلاف توافق، قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر را لغو و برای بازپس‌گیری مناطقی که ایران از عراق ‌اشغال کرده است، اقدام می‌کند.

البته انگیزه صدام از این اقدام‌، فراتر از مناقشات مرزی بر سر اروندرود یا اختلاف بر سر جزایر سه‌گانه در خلیج‌فارس و مانند آن بوده است. مستندات متعدد بر هدف او بر براندازی و نابودی حکومت نوپای جمهوری اسلامی دلالت دارند. صدام مدعی بود «ظرف سه روز تهران را فتح خواهد کرد». یا طه یاسین رمضان معاون اول نخست‌وزیر عراق در شروع جنگ اعلام کرد: «این جنگ به پایان نخواهد رسید، مگر اینکه رژیم حاکم بر ایران به طور کلی منهدم شود».

رژیم حاکم بر ایران توسط فقیهی اسلام‌شناس تاسیس شده بود. امام از ابتدای مبارزه‌، مبانی مبارزاتی خود را اصول اعتقادی و مکتبی بیان کرد. علت شکل‌گیری بسیج مردمی هم این اصل بود. زیرا عموم مردم به مبانی دینی معتقد بودند و با الهام گرفتن از مکتب عاشورا و نگاه به افق ظهور، دفاع از انقلاب اسلامی را مقدس می‌دانستند و به همین دلیل از هیچ ایثار و نثاری در راه آن هدف دریغ نمی‌کردند. 

اولین‌بار امام خمینی، به مناسبت سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، اصطلاح دفاع مقدس را در خلال سخنانی به کار برد، اما این عبارت ناظر به جنگ ایران و عراق نبود و دایره‌ای گسترده‌تر را دربرمی‌گرفت: «چنان‌که اینجانب و مسئولین جمهوری اسلامی مکرراً اعلام نموده‌ایم، ملت و دولت جمهوری اسلامی ایران تسلیم احکام مقدس قرآن و اسلام‌اند... و تا دولتی به حریم کشور آنان تجاوز نکند و متعهد به احکام اسلام باشد، آن را برادر خود می‌دانند...و نیز به حکم اسلام از تجاوز به حقوق و حدود خود دفاع کرده و تجاوزگر را تأدیب نمایند و در این صورت است که هیچ قدرتی به فضل خداوند متعال نمی‌تواند آنان را از این دفاع مقدس باز‌دارد».(صحیفه امام، ج۱۶، ص۴۷).

امام خمینی(ره) در سال ۱۳۶۶ مبانی فقهی و اعتقادی دفاع مقدس را چنین بیان می‌کنند: «هیهات که خمینی در برابر تجاوز دیوسیرتان و مشرکان و کافران به حریم قرآن کریم و عترت رسول خدا و امت محمد(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پیروان ابراهیم حنیف ساکت و آرام بماند و یـا نظـاره‌گر صحنه‌هـای ذلت و حقـارت مسلمانان باشد. من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجـب حق و فریضـه دفـاع از مسلمانـان آمـاده نمـوده‌ام و در انتظـار فوز عظیـم شهادتـم».(صحیفه امام، ج۲۰، ص۳۱۸).

همچنین پیام دیگر امام خمینی به خوبی بر این نوع نگاه گواهی می‌دهد: «ملت عزیز ایران هم، که در تمامی صحنه‌ها خود را ملزم به ادای تکلیف الهی و دفاع از دستاوردهای آن می‌دانند، باید متوجه باشند که امروز پر کردن جبهه‌های نبرد از نیروهای آموزش دیده و آمادگی دفاع از اسلام و ایران برای همه قشرها از اهم واجبات الهی است که هیچ چیز دیگر مانع از انجام آن نمی‌شود؛ که بحمدالله مردم به این وظیفه شرعی و مقدس خود به خوبی عمل کرده و می‌کنند.... از ملت عزیز می‌خواهم که جبهه‌ها و پشت جبهه‌ها را گرم نگه دارند، تا با لطف و عنایت خداوند متعال و دعای خیر حضرت ولی امر- ارواحنا فداه- شاهد موفقیت بیشتر در انجام فریضه دفاع الهی باشیم.»(صحیفه امام، ج۲۰، ص۳۳).

بنابراین اصطلاح دفاع مقدس که از سال ۱۳۶۱ در فرهنگ سیاسی انقلاب اسلامی، از پربسامدترین واژگان به شمار می‌آید، بیشتر ناظر به ماهیت تقابل حکومت بعثی عراق و سایر هم‌پیمانان و حامیان آن در جهان با جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران و نیز ایستادگی و مقاومت ایران در برابر فشارهای برون‌مرزی و بین‌المللی بوده و به تدریج به جنگ ایران و عراق اختصاص یافته است.

با این توصیف، برجسته‌ترین شاخصه و دالّ مرکزی دفاع مقدس‌، صیانت از هویت دینی و به تبع آن هویت ملی بر مبنای گزاره‌های دینی بود. چنان‌که براساس قواعد فقهی مبتنی بر مبانی کتاب و سنت‌، دفاع از وطن اسلامی و جغرافیایی واجب است. پس مبانی معرفتی را به جرات می‌توان موتور پیشران دفاع دانست.

 رهبرمعظم انقلاب می‌فرماید: «این‌جور نباشد که تصوّر بشود؛ فقط یک جنگی بود مثل جنگ‌هایی که بقیّه دارند در دنیا می‌کنند... این نبود قضیّه؛ قضیّه، قضیّه‌ دین، آرمان الهی، حاکمیّت اسلام و انقلاب بود، اسلام انقلابی بود که اینها را می‌کشاند». 

دفاع مقدس بر مدار و محور تعهد دینی انجام می‌گیرد. یعنی در دفاع باید به تقیّدات فقهی ملتزم بود و از هرگونه تجاوز و ظلم اجتناب کرد. رهبرانقلاب درباره این مبنای فقهی از امام نقل می‌کنند: «[در دفاع مقدس] می‌توانستیم شهرهایی را که در بُرد موشک ما بود -که از جمله‌اش خود بغداد بود- بزنیم؛ امام به ما گفتند که اگر خواستید به یک نقطه‌ غیرنظامی -غیر‌پادگان و امثال اینها- بزنید‌، حتماً باید قبلاً به‌وسیله‌ رادیو اعلام بکنید که ما می‌خواهیم فلان ‌جا را بزنیم تا مردم کنار بروند. شما ملاحظه کنید؛ یک چنین تقیّداتی در دنیا معمول نیست».

بنابراین تعبیر دفاع مقدس به دلیل دین‌بنیانی و الهی بودگی آن و نفی نگاه سکولار و غیردینی به جنگ و دفاع است. زیرا دفاع در برابر متجاوز‌، صرفاً دفاع از مرز جغرافیایی و آب و خاک یک کشور نبود؛ بلکه دفاع از حکومتی بود که برای احیاء ارزش‌های مقدس دینی تاسیس شده بود. با این نگره‌، گستره دفاع مقدس به زمان جنگ و ساحت میلیتاریستی و نظامی محدود نمی‌شود و عرصه سیاست، اجتماع، فرهنگ و اقتصاد را هم شامل می‌شود. از این‌رو، این دفاع، امری دینی و الهی و تکلیف شرعی قلمداد و در چارچوب وظایف دینی مسلمانان تعریف می‌شد. پس هر دفاعی که از مقدّسات و ارزش‌های الهی در هر ساحتی انجام گیرد؛ صبغه الهی به خود گرفته و تقدس می‌یابد.