خط‌شکنی «صیـاد تاکتیکی» در ساخت سامانه‌های ترکیبی
با ساخت سامانه موشکی صیاد تاکتیکی می‌توان گفت متخصصان صنعت دفاعی کشور موفق به توسعه اولین سامانه پدافندی بومی شده‌اند که به‌طور همزمان از بیش از یک موشک در پرتابگر خود بهره می‌برد.
در هفته‌های اخیر نام «سامانه پدافند هوایی موشکی صیاد تاکتیکی» بارها به گوش خورده است (خصوصاً پس از نمایش ماکتی از آن در نمایشگاه امسال آرمیا در روسیه)، این سامانه به‌عنوان یکی از جدیدترین طراحی‌های صورت‌گرفته در صنایع هوافضای وزارت دفاع و با مشارکت نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، دارای چندین ویژگی جدید است که آن را به گزینه اصلی جایگزینی سامانه‌های فعلی عرصه دفاع هوایی کشور تبدیل می‌کند، در این گزارش به مشخصات و ویژگی‌های سامانه صیاد تاکتیکی پرداخته‌ایم.
سابقه سامانه‌های پدافند هوایی بومی
به گزارش تسنیم، در دهه 1370 موشکهای دوش‌پرتاب، موشک بُرد کوتاه «شهاب ثاقب» و بُرد متوسط «صیادـ1» محصولات حوزه پدافندی بودند. دوش‌پرتاب‌ها با جست‌وجوگر حرارتی نیازی به سامانه‌های جانبی نداشتند و شهاب ثاقب هم تحت سامانه «یازهراء» کنار سامانه راداری «اسکای گارد» به‌کار گرفته می‌شد.
طبق اطلاعات در دسترس، در صیادـ1 هم صرفاً «موشک» ساخت ایران بود و سایر اجزای سامانه خارجی بودند. صیادـ1 که در فروردین 1378 با موفقیت علیه هدف پرنده آزمایش شد، موشکی با طول حدود 11 متر، جرمی بالغ بر 2300 کیلوگرم و سرعت حدود 4 ماخ (4 برابر سرعت صوت) و برد 34 کیلومتر و ارتفاع پرواز 24 کیلومتر بود که به‌صورت تکی از روی پرتابگر ثابت شلیک می‌شد.
از آن‌جا که بررسی‌ها نشان می‌داد که 40 تا 50 درصد تهدیدات هوایی در آن مقطع، در برد متوسط دسته‌بندی می‌شوند، در دهه 1380 فعالیتها برای بومی‌‌‌سازی سامانه «هاوک» که آن هم در برد متوسط عمل می‌کرد، شدت گرفت و در فروردین 1388 موشک «شاهین» به‌عنوان نمونه بومی موشک سامانه هاوک اما با سامانه‌های الکترونیکی و جست‌وجوگر راداری پیشرفته و به‌روز ساخته شد.
یک سال بعد هم سامانه «مرصاد» به‌عنوان نمونه بومی سامانه هاوک مشتمل بر رادار کشف، رادار ردگیری و رادار جست‌وجوی ارتفاع پایین و سایر اجزاء کنترل و فرماندهی سامانه رونمایی شد که موشک شاهین را به‌کار می‌گرفت.
در شهریور سال 1390 موشک «شلمچه» با تغییراتی نسبت به شاهین به تولید رسید. این موشک‌ها امکان عملیات با سامانه هاوک را هم داشتند. موشکهای شاهین و شلمچه بردی بین 40 تا 45 کیلومتر، ارتفاع هدف 14 تا 18 کیلومتر، طول بدنه حدود 5 متر و جرمی در حدود 637 کیلوگرم و سرعت کمتر از 3 ماخ داشتند.
در ادامه، ضمن تولید سامانه مرصاد و تحویل آن به نیروی پدافند هوایی ارتش، کار ارتقاء و به‌روزرسانی آن هم به‌صورت مستمر ادامه پیدا کرد و از «مرصاد‌ـ2» با بهبود در برد رادار خصوصاً در برابر اهداف با سطح مقطع راداری کم رونمایی شد که تا امروز هم این روند ادامه داشته است و سامانه «مرصاد‌ـ21» هم ساخته شده است.
در این سیر تحول، «مرصاد‌ـ16» نقش شاخصی دارد که در آن تمام اجزاء سامانه به‌صورت کاملاً متحرک در آمده و موشکهای «شلمچه‌ـ2» که دارای طراحی بال متفاوتی هستند به‌خدمت گرفته شدند.
این موشک‌ها به‌واسطه دهانه بال کمتر، قابلیت شلیک از محفظه (کنیستر) را پیدا کرده‌اند. گفته می‌شود که سامانه مرصاد امکان استفاده از رادارهای آرایه فازی پیشرفته «حافظ» و گونه‌ای از «نجم‌ـ804» را هم دارد که می‌تواند جایگزین تمام رادارهای آن شود و در نتیجه، سامانه در کمترین حالت ممکن به یک خودروی رادار و یک خودروی پرتابگر موشک تقلیل یافته است که چابکی فراوانی به آن می‌دهد، البته امکان متصل شدن به چندین پرتابگر برای هر رادار ممکن است.
ورود به عرصه سامانه‌های مدرن با 15 خرداد
در خرداد ماه سال 1398، سامانه پدافند هوایی موشکی «15 خرداد» رونمایی شد که در ادامه سیر تکاملی استفاده از موشکهای صیاد 2 و 3 به تولید رسید.
این دو موشک در ابتدا تحت سامانه «تلاش» با سامانه سلاح روسی «اس‌ـ200» مورد استفاده قرار می‌گرفتند که قابلیت درگیری با یک تا دو هدف را به آنها می‌داد.
این موشک‌ها بعداً از سامانه اس‌ـ200 استقلال پیدا کردند و در نهایت در قالب سامانه 15 خرداد به یک سامانه جدید با قابلیت‌های بسیار بیشتر ملحق شدند.
صیاد 2 و 3 موشک‌هایی با طول 6.1 متر، قطر بدنه 40 سانتی‌متر، جرم حدود 1000 کیلوگرم و بردهای به‌ترتیب 75 و 120 کیلومتر هستند که اولی در سال 1392 و دومی در سال 1396 به بهره‌برداری رسیدند.
این موشک‌ها دارای سوخت جامد پیشرفته‌اند و هر دو قابلیت انهدام اهداف در ارتفاع 27 کیلومتر را دارند و از پرتابگر متحرک دارای محفظه (کنیستر) پرتاب می‌شوند.
اما در سامانه 15 خرداد به‌واسطه گونه پیشرفته رادار بومی آرایه فازی نجم‌ـ804، قابلیت درگیری همزمان با 6 هدف شامل اهداف آیرودینامیک مانند هواپیما و بالگرد و پهپاد و موشک و نیز برخی انواع موشکهای بالستیک ایجاد شده است.
سامانه 15 خرداد همچون نسل‌های جدید مرصاد در کمترین اجزاء شامل یک رادار نجم و یک پرتابگر 4تایی موشک است اما قابلیت افزوده شدن یک رادار جست‌وجوی اولیه هم ضمن امکان اتصال به شبکه یکپارچه پدافند هوایی برای آن ایجاد شده است. سامانه 15 خرداد با مجهز شدن به رادار پسیو (غیرفعال) جوشن به قابلیت جدید دیگری دست پیدا کرد. این سامانه در رزمایش‌های سال‌های اخیر مورد استفاده قرار گرفته است.
صیاد تاکتیکی چگونه شکل گرفت؟
تجربه گرانبهایی با توسعه سامانه «باور373» به دست آمد که شامل تشکیل دفتر طراحی مشترک بین سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع و نیروی پدافند هوایی ارتش برای اجرای هرچه دقیق‌تر و صحیح‌تر فرآیند تحقیق و طراحی و ساخت و آزمایش سامانه باور بود و بار دیگر برای توسعه یک سامانه میان‌برد با مفاهیم منطبق بر نیازهای صحنه نبردهای مدرن به‌کار گرفته شد.
حاصل کار در قدم اول، سامانه‌ای بود که بازخوردهای مختلف آنچه از نظر تعداد نفرات کاربر، سرعت عمل در جابه‌جایی و قابلیت‌های نرم‌افزاری با نیاز نیروی پدافند هوایی کمی فاصله داشت، در نتیجه گام‌های تکاملی بر اساس موارد مدنظر خصوصاً سرعت عمل و قدرت تحرک و واکنش سریع تعریف شد تا سامانه اصلاح‌شده بتواند خیلی سریع در محل مورد نیاز عملیات مستقر و آماده فاز درگیری شود یا هرچه سریع‌تر و در کوتاه‌ترین زمان ممکن بعد از شلیک موشک بتواند جمع‌آوری و به موقعیت جدید منتقل شود.
همچنین با دستاوردهای جدید حوزه نرم‌افزار و الکترونیک و پردازش سیگنال و بهبود کشف اهداف، ارتقاءهایی به دست آمد و در نهایت حاصل تبدیل به سامانه‌ای با نام «صیاد تاکتیکی» شد.
سامانه صیاد تاکتیکی برای اولین بار در رژه روز ارتش در فروردین سال 1401 مشاهده شد. ساختار کلی آن که شامل سه پرتابگر موشک از خانواده صیاد 2 و 3 بود که نشان می‌داد با قرار دادن رادار و پرتابگرهای موشک روی یک خودرو، در جهت فشرده و چابک‌‌‌سازی حداکثری سامانه گام برداشته شده است،
این ساختاری است که در سامانه‌ای مانند سوم خرداد هم دیده می‌شود و البته نشان‌دهنده تغییر رویه طراحی سامانه‌های پدافندی ساخت وزارت دفاع از سبک و سیاق غربی به شرقی بود.
در چندین نوع از سامانه‌های روسی مدرن، تلاش شده است با قرار دادن رادار و موشک روی یک خودرو حداکثر قابلیت تحرک ایجاد شود. ایجاد تحرک بالا از چند دهه پیش به شاخصه‌ای بین محصولات پدافندی شوروی سابق و روسیه تبدیل شده که طبعاً الهام‌بخش سامانه‌هایی در سایر کشورها هم شده است.
رادار به‌کار گرفته‌شده در صیاد تاکتیکی از خانواده رادارهای نجم‌ـ804 به‌نظر می‌رسد که از نوع آرایه فازی فعال است. چند ماه بعد از رژه روز ارتش و در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در شهریور 1401 تصاویری از سامانه صیاد تاکتیکی و دو موشک کنار آن منتشر شد.
در این نمایشگاه، سامانه در حالت آماده‌به‌کار قرار داشت که مشخص کرد موشکهای آن از نوع عمودپرتاب هستند، این نشان‌دهنده یک تمایز بزرگ بین صیاد تاکتیکی و سامانه‌های میان‌برد قبلی مانند «جوشن» و «15 خرداد» و انواع «مرصاد» بود.
به‌واسطه قابلیت پرتاب عمودی، سرعت واکنش سامانه در مواجهه با تهدیدات به‌علت زاویه سمتی حمله دشمن افت نمی‌کند و همچنین سامانه می‌تواند همزمان موشک‌هایی را به چند سمت بدون نیاز به تغییری در سمت پرتابگر شلیک کند.
کنار این سامانه، موشکی شبیه به «صیادـ3» دیده می‌شد که تفاوت‌هایی در شکل و موقعیت بال‌های میانی و بالک‌های کنترلی آن قابل تشخیص بود، همچنین یک موشک کوچک و کوتاه‌برد که هیچ اطلاعاتی از آن و حتی مرتبط بودن آن با صیاد تاکتیکی هم منتشر نشد.
در رژه 29 فروردین 1402، سامانه صیاد تاکتیکی باز هم حاضر شد اما با یک تفاوت مشهود و آن هم تغییر رادار. به‌وضوح رادار به‌کار گرفته‌شده در این سامانه بُعد سوم کوچک‌تری نسبت به نمونه مشاهده‌شده در سال قبل داشت و شبیه به رادار پسیو «جوشن» به‌نظر می‌رسید.
مصاحبه یکی از معاونین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش تأیید کرد که صیاد تاکتیکی از دو نوع رادار فعال و غیرفعال استفاده می‌کند، در نتیجه گمانه استفاده از رادار جوشن در این سامانه به‌نوعی تأیید شد.
ویژگی‌های صیاد تاکتیکی
حضور سامانه صیاد تاکتیکی در نمایشگاه آرمیا 2023 مسکو اطلاعات جدیدی راجع به این سامانه در اختیار قرار داد. صیاد تاکتیکی به‌طور کلی سامانه‌ای عمل‌کننده در برد متوسط و ارتفاع بالاست که در کمترین تعداد اجزاء شامل یک خودروی حامل رادار و سه پرتابگر عمودی موشک است.
موشکهای این سامانه می‌توانند از 75 تا 120 کیلومتر را پوشش دهند که به‌گفته مسئولان، این برد درگیری تا 150 کیلومتر هم قابل ارتقاء است. تلار مورد اشاره به‌روی یک خودروی کِشنده با قابلیت خارج از جاده (آف‌رود Off-Road)
بالا مستقر شده است که امکان جابه‌جایی سامانه را در محیط‌های عملیاتی بهتر فراهم کند. کنار این جزء اصلی سامانه، پرتابگرهای متحرک بدون رادار اما حامل 6 موشک عمودپرتاب قابل اتصال به سامانه هستند. معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع در گفت‌وگویی با تسنیم اشاره‌ای هم به یک قابلیت خاص سامانه صیاد تاکتیکی داشت.
وی ضمن تصریح برد کشف هدف 180کیلومتری و قابلیت درگیری 24 هدف امکان درگیری این سامانه را 6 تا 12 هدف بسته به نوع برنامه‌ریزی آن اعلام کرد، در نتیجه در صورت محقق شدن قابلیت درگیری با 12 هدف که طبعاً نیازمند اتصال دست‌کم 2 پرتابگر 6تایی به تلار سامانه است می‌توان گفت توانایی این سامانه دوبرابر سامانه 15 خرداد و بالاتر از تمامی سامانه‌های برد متوسط دیگر مانند سوم خرداد در حوزه حجم درگیری همزمان خواهد بود.
همچنین اعلام شد: «تفاوت صیاد تاکتیکی در مقایسه با سامانه‌های سوم خرداد و 15 خرداد این است که از یک سامانه خودحفاظتی بهره می‌گیرد، یعنی در یکی از سیلوهای خود دارای یک سامانه کوتاه‌برد است که از صیاد تاکتیکی در مقابل تهدیدات ارتفاع پست محافظت می‌کند».
به‌نظر می‌رسد که موشک کوچک و بی‌نام‌ونشانی که در نمایشگاه شهریور سال گذشته وزارت دفاع کنار صیاد تاکتیکی مشاهده شد همان موشک مورد اشاره معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع باشد، بر این اساس می‌توان گفت متخصصان صنعت دفاعی کشور موفق به توسعه اولین سامانه پدافند هوایی موشکی ترکیبی بومی شده‌اند که به‌طور همزمان از بیش از یک موشک در پرتابگر خود بهره می‌برد.
در گفت‌وگوی جانشین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش با تسنیم اعلام شد که در آینده نزدیک تعداد بیشتری از سامانه باور373 و همچنین تحویل‌گیری صیاد تاکتیکی انجام خواهد شد.
دراین‌صورت، در آینده شاهد پوست‌اندازی بیش از پیش پدافند هوایی در بخش موشکی با اتکا به سامانه‌های جدید بومی باور و صیاد تاکتیکی و زوبین و مجید در رده‌های مختلف برد خواهیم بود که دفاع بهتری از آسمان کشور در مقابل تجاوز احتمالی بیگانگان رقم خواهند زد.