صدیقه توانا
اگر فرصت داشتم کودکم را دوباره بزرگ کنم، به جای آنکه انگشت اشاره‌ام را به سمت او بگیرم، در کنارش انگشت‌هایم را در رنگ فرو می‌بردم و نقاشی می‌کردم. اگر فرصت داشتم کودکم را دوباره بزرگ کنم به جای غلط‌گیری، به فکر ارتباط بیشتری می‌بودم، بیشتر از آنکه به ساعتم نگاه کنم، به او نگاه می‌کردم، سعی می‌کردم درباره‌اش کمتر بدانم اما بیشتر به او توجه کنم.
به جای اصل راه رفتن، اصل پرواز کردن و دویدن را با او تمرین می‌کردم. از جدی بازی کردن دست برمی‌داشتم و بازی را جدی می‌گرفتم.
در مزارع بیشتر می‌دویدم و به ستارگان بیشتری خیره می‌شدم. بیشتر در آغوشش می‌گرفتم و کمتر او را به زور می‌کشیدم.
کمتر سخت می‌گرفتم و بیشتر تاییدش می‌کردم، اول احترام به خود را در او می‌ساختم بعد خانه و کاشانه‌اش را و بیشتر از آنچه که عشق به قدرت را یادش بدهم قدرت عشق را یادش می‌دادم.
صدای اذان از مناره مسجد بلند می‌شود و فضای خانه را عطرآگین می‌کند، مادر پس از وضو گرفتن برسجاده راز و نیاز با معبود می‌نشیند، پروانه کوچک زندگی‌اش، حنانه هم همچون فرشته معصوم چادر سفید نمازش را بر سر می‌اندازد و رفتار مادر را مو به مو تکرار می‌کند.
هیچ نوع تربیت و آموزشی موثرتر و مفید فایده‌تر از تربیت رفتاری و عملی نیست، هرچه در گوش بچه‌های خود بخوانیم نماز اول وقت را فراموش نکن، دروغ نگو، غیبت نکن به حیوانات آزار و اذیت نرسان، به بزرگ‌ترها احترام بگذار و... اما تا خودمان عامل به گفته‌هایمان نباشیم، هرگز نمی‌توانیم، انتظار داشته باشیم بچه‌های ما، فرزندانی صالح، راستگو و درستکار تربیت شوند.
چطور از پدر و مادری که به نماز اول وقت اهمیت نمی‌دهند، می‌توان انتظار داشت فرزندش نماز اول وقت بخواند یا حتی به توصیه والدینش برای اقامه نماز اول وقت گوش‌فرا دهد؟!
چطور از مادری که دائم به فکر خرید جدیدترین مدهای لباس و فلان مارک و برند روی کیف و کفش خود است می‌توان این انتظار را داشت که دختر بچه خود را به کلاس قرآن، کانون‌های فرهنگی، هنری، مساجد ببرد و یا خواندن نماز جماعت و تلاوت آیات قرآن را به او بیاموزد.
بچه‌دار شدن خیلی راحت است ولی چگونه تربیت کردن بچه مشکل است. بذر تربیت صحیح و آموزش‌های دینی را باید از کودکی و حتی قبل از تولد بچه در لوح سفید جان و تن فرزند پاشید باید باغبان تمام وقت نونهالان خود در باغ پر از علف‌های هرز باشیم، علف‌های هرزی که همچون پیچک‌های زردرنگ جرز مانند به روح لطیف و ساده کودکان و نوجوانانمان می‌چسبند و آنها را به بیراهه می‌کشانند و مانع رشد و تعالی و قد کشیدن آنها در مسیر صحیح زندگی می‌شوند.
دراین دهکده جهانی و عصر ارتباطات و تکنولوژي، خطرات دنیای مجازی، فیلم‌ها و سریال‌ها و کارتن‌ها و حتی اسباب‌بازی‌های ساخته غربی‌ها به قصد تخریب نسل جوان تیرهایشان را به سوی آنها نشانه می‌روند و تربیت صحیح کودکان و نوجوانان قطعا کار دشواری به نظر می‌رسد، اما ناشدنی نیست، فقط کمی زحمت، تلاش و توجه ویژه از سوی والدین را می‌طلبد.
دغدغه والدین چیست‌؟
با فاطمه خیرالهی، در حالی‌که کالسکه در دست آماده رفتن به پارک سرکوچه می‌شود، گپی کوتاه می‌زنم. یک دختر بچه خوشگل تپل، مپل با لباس ساتن صورتی که پتوی گلبافت نرمی رویش انداخته از توی کالسکه به رویم لبخند می‌زند، دلم غنج می‌رود، این بچه نازنین مثل گل‌محمدی پاک و بهشتی است، مادرش چنان او را با گل‌سر و تل و کفش صورتی بزک کرده که گویی به یک مدل تمام عیار از وسایل زینتی تبدیل شده است. از کش محکمی که روی سر کودک یک ساله‌اش بسته خیلی دلم می‌گیرد، به او می‌گویم: بچه اذیت نمی‌شود، سرش نرم است او مثل گل حساس است؟ می‌خندد و می‌گوید: «سعی کرده‌ام تمام لباس‌ها و وسایل بچه‌ام ست باشد این برند کودکان خیلی کیفیت دارد، بچه را اذیت نمی‌کند.»
به این مادر می‌گویم آیا به این فکر کرده‌اید که وقتی فرزندتان کمی بزرگ‌تر شد برای تربیت صحیح او چه باید کنید؟ قاطعانه و با صراحت می‌گوید: «بله خیلی کتاب‌های تربیتی مطالعه کردم، درست است که همین یک فرزند را دارم و دلم می‌خواهد تمام وسایل رفاه و آسایش او را فراهم کنم، ولی از اینکه بخواهم یک بچه لوس و ننر بار بیاورم بیزارم. بچه نیاز به تربیت درست دارد، اول وسایل رفاهی و بعد تربیت!»
همان‌طور که به پارک وارد می‌شویم و با هم صحبت می‌کنیم، یک نیمکت را برای نشستن انتخاب کرده و با چند خانم دیگر که بچه‌های 5-6 ساله خود را در یک روز نسبتا سرد اول پاییز به پارک آورده‌اند، گفت‌وگو می‌کنم. دست نوازشگر باد پاییزی صورت بچه‌ها را می‌نوازد و همین مسئله باعث شده مادران کلاه و سویی‌شرت تن بچه‌ها کنند و مراقب باشند که سرما نخورند.
از یکی از مادران که خود را فرزانه قادری معرفی می‌کند می‌پرسم آیا همین‌ مقدار که به فکر سلامتی جسمی و خورد و خوراک و لباس بچه هستید، به فکر سلامتی روح و روان او هم هستید؟ حرفم تمام نشده رشته کلام را از من می‌گیرد و می‌گوید: «همیشه یکی از دغدغه‌هایم قبل از بچه‌دار شدن این بود که اگر خداوند روزی به من فرزندی عطا کرد او را به گونه‌ای تربیت کنم که وقتی بزرگ شد و به خانه بخت رفت همه بگویند احسنت به شیری که خوردی، مرحبا بر مادری که به تو آموخت راه مسجد و محراب از کدام طرف است. همیشه به بچه‌هایی که دست در دست مادران خود به محض شنیدن صدای اذان به سمت مسجد می‌روند یا در خانه سجاده نماز پهن می‌کنند درود می‌فرستم.»
وقتی با مادران که فرزندانی 4-3 ساله یا 7-6 ساله دارند صحبت می‌کردم دیدگاه‌های مختلفی را در مورد سوژه گزارش به من دادند.
یکی از مادران که خیلی هم جوان و کم‌سن و سال به نظر می‌رسید و البته تمایلی به ذکر نام و سن و سال خود نداشت، در مورد انتخاب نام نیک برای فرزند خود می‌گوید: «زمانی که بچه‌دار شدم خیلی دنبال اسامی زیبا برای پسرم بودم یک لیست بلند و بالا از اسامی مختلف برایش نوشتم تا یکی از آنها را روی بچه‌ام بگذارم ولی پدرم فقط یک جمله به من گفت و نظرم عوض شد.»
از او می‌خواهم اگر امکان دارد آن جمله را برای خوانندگان ما هم بگوید. «این مادر که ظاهرا روشنفکر هم به نظر می‌آید می‌گوید: «پدرم گفت نامی برای فرزندت انتخاب کن که در فردای قیامت که برای حساب و کتاب اسامی افراد را صدا می‌زنند او سرگردان نباشد، از این رو تصمیم گرفتم نام علی را برای پسرم انتخاب کنم.»
فرزند صالح بهتر از فرزند سالم
زینت پارسا‌فر 40 ساله است دو فرزند دارد. فاطمه 8 ساله و محمد 4 ساله. دخترش، مدرسه است، ولی او برای هواخوری محمد را به پارک آورده است. می‌گوید: «صحبتهای خانمهای دیگر در مورد تربیت صحیح بچه را شنیدم من به یک حرف کلی اعتقاد دارم و آن این است که ما والدین همیشه قبل از تولد بچه‌مان از خداوند می‌خواهیم خدایا یک فرزند سالم به ما عطا کن ولی من در همین جا به همه مادران و زوجهای جوان یک توصیه دارم که همیشه از خداوند بخواهند یک فرزند صالح و سالم به آنها عطا کند. چرا که صالح بودن فرزند بر هر چیزی اولویت دارد و این امر فقط با خوردن و آوردن لقمه حلال سر سفره محقق می‌شود. مقدمات داشتن یک فرزند خوب و صالح نه تنها قبل از تولد که حتی سالها قبل‌تر باید فراهم شود.»
مقدمات تربیت فرزند قبل از تولد
کودکی از حساس‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوره زندگی انسان است شخصیت انسان و اساس خصوصیت‌های اخلاقی وی در ابتدای کودکی مخصوصا در سنین مقدماتی عمر پی‌ریزی می‌شود. پس برای داشتن کودکی صالح باید مقدمات تربیت را از همان بدوتولد و قبل از آن فراهم نمود.
علی‌اصغر ساسان‌پور کارشناس مسائل تربیتی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با تاکید بر این نکته که علاقه زیاد به یادگیری و انعطاف‌پذیری در مقابل رفتار پدر و مادر و اطرافیان ویژه مرحله خردسالی و قبل از قدم گذاشتن به دبستان است می‌گوید: «به همین دلیل، همه معلومات، عادت‌ها و ویژگی‌های اخلاقی که در این دوره به دست می‌آید، ریشه‌دار و محکم در روح کودک باقی می‌ماند و بنای اصلی شخصیت و چارچوب وجودی او را تشکیل می‌دهد، بر همین اساس شخصیتش شکل می‌گیرد.»
وی با استناد بر تحقیقات انجام شده از سوی دانشمندان رفتارشناس در مورد عمل نابهنجاریهای اجتماعی خاطرنشان می‌کند: «بیشتر نابسامانی‌ها و بزهکاری‌های رفتاری در بزرگسالان، نتیجه تربیت غلط و برخورد ناصحیح در دوران اولیه رشد و آغاز سالهای زندگی است. در واقع اساس و پایه اصلی شکل‌گیری شخصیت انسان در دوران هفت سال اول زندگی است، همان دوران حساسی که کودک در کنار والدین است.»
از این کارشناس تربیتی می‌پرسم همه می‌گویند تربیت فرزند قبل از تولد و در مرحله اولیه زندگی باید آغاز شود ولی چگونه؟ ساسان‌پور این طور توضیح می‌دهد: «کودک از رفتار و کردار پدر و مادر و بزرگ‌ترها الگو برمی‌دارد، افرادی که درون منزل به امور دینی پایبندند. معمولا دارای فرزندانی چنین خواهند شد.»
به اعتقاد وی فرزند وقتی ببیند پدر یا مادرش در منزل بدزبانی می‌کند، دارای زبانی تند خواهد شد پس باید علت بسیاری از ناهنجاری‌هایی را که در وجود فرزندمان است، از رفتار و اعمال خود بدانیم. اگر پدر و مادر می‌خواهد فرزندش نماز اول وقت را غنیمت بشمرد، نیازی ندارد به اینکه او را با زور وتهدید وادار به این کار کند، اصلا در این مورد به حرف و موعظه نیازی نیست، بدون آنکه چیزی بگوید، خود باید برخیزد با اعتقاد بر این کار، عبادت کند تا ثمره‌اش را در وجود فرزند ببیند.
والدین آیینه‌ تمام‌قد بچه‌ها
فرزندان ما آنچنان می‌شوند که ما هستیم نه آنطور که دلمان می‌خواهد پس باید در تربیت آنها به مسائل گوناگونی توجه داشته باشیم.
حجت‌الاسلام مسعود یاوری‌پناه استاد حوزه و دانشگاه وکارشناس در مسائل دینی در گفت‌وگو با کیهان برخی از این موارد مختلف را برمی‌شمرد و با اشاره به نقش خانواده در اسلام با محوریت چگونگی تربیت کودکان و نوجوانانی که در حادثه عاشورا حضور داشتند، می‌گوید: «رسول خدا(ص) چندین راهکار را برای تربیت فرزندان معرفی می‌کنند، یکی اینکه پدر و مادر ابتدا خود عامل به خیر و خوبی باشند. در خانه‌ای که پدر و مادر به واجبات، محرمات حلال و حرام توجه نمی‌کنند، یا به نماز اول وقت اهمیت نمی‌دهند نباید انتظار داشته باشند که فرزندانشان تربیت دینی شوند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «والدین باید صداقت، رفاقت، تدین و مهربانی اهل عمل بودن به خیر و خوبی‌ها را از خود نشان دهند، بنابراین خوشا به حال پدر و مادری که دین را شوخی نگیرد و آن را در عمل به فرزندانش بیاموزد.» این واعظ مجالس دینی راهکار دیگر شیوه‌های صحیح تربیتی را، متذکر بودن فرزندان به یاد خدا دانسته و این مطلب را این طور توضیح می‌دهد که: «این به معنی تسبیح دادن به دست فرزند نیست، بلکه باید بستر خانواده بستر ذکر باشد و یاد خدا به طوری در آن خانه قوی باشد که کسی جرأت گناه نداشته باشد.»
حجت‌الاسلام یاوری‌پناه با بیان اینکه در خانه‌هایی که دینداری پررنگ می‌شود شهدایی چون شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس تربیت می‌شوند، ادامه می‌دهد: «فرزندانتان را امر به معروف و نهی از منکر کنید و بدانید با که می‌رود، کجا می‌رود و چه می‌کند.»
با فرزندان خود رفیق باشید
رفیق بودن پدر و مادر با فرزندانشان یکی دیگر از موارد مهم و کلیدی در تربیت صحیح و دینی فرزندان است که این استاد حوزه و دانشگاه بدان اشاره می‌کند.
وی در ادامه صحبتهای خود با گزارشگر کیهان متذکر می شود: «کلید تربیت یک جمله است و آن اینکه با فرزندانتان رفیق شوید و نگذارید قبل از شما کسان دیگری با آنها رفیق شوند.»
حجت‌الاسلام یاوری‌پناه همچنین با اشاره به فرا رسیدن ماه محرم به مادران برای بردن فرزندان به مجالس عزای سیدالشهدا(ع) توصیه می‌کند و می‌گوید:«بچه‌هایتان را خودتان به این مجالس ببرید که معنویت آن مجالس فرزندانتان را جذب کند چرا که این محافل، محفل تردد ملائکه است و بدون شک در تربیت دینی آنها مؤثر است.»
والدین در دسترس‌ترین الگوی عملی کودک
صاحب نظران و کارشناسان مسائل تربیتی متفق‌القولند که تربیت فرزندان بخصوص در سنین کودکی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این سنین والدین اولین و در دسترس‌ترین الگوی عملی کودک هستند و بیشتر گفتار و رفتار آنها برای کودک الگوست.
دکتر محمد حق‌پناه روان‌پزشک بر این باور است که والدین باید بستر تربیت صحیح کودک را فراهم سازند تا او ضمن حرف شنوی از والدین، مستقل خلاق و با اعتماد به نفس پرورش یابد.
در مورد راهکارهای چگونگی اعتماد به نفس در بچه‌ها از دکتر حق‌پناه سؤال می‌کنم، می‌گوید: «جلب اعتماد کودک و نوجوان یکی از موضوعاتی است که نباید والدین از آن غفلت کنند، اگر کودکان به والدین خود اعتماد داشته باشند احساس امنیت خواهند کرد، احساس امنیت نیز زمینه شکوفایی استعدادهای کودک و نوجوان را فراهم می‌کند.»