علی پوریا
قرآن به مسئله معاد و رستاخیز توجه ویژه دارد. به‌قول ظریفی اگر معاد نبود انسان‌ها یکدیگر را می‌دریدند. اگر حیوان برای تغذیه، دیگر جانوران را می‌درد، انسان گاهی برای تفریح و امور بیهوده دیگر، همه چیز را به تباهی و نابودی می‌کشد و حتی به هم‌نوع خود رحم نمی‌کند. بنابراین می‌توان گفت که برای عده‌ای از مردم خداوند و خالقیت او نمی‌تواند نقش بازدارندگی را ایفا کند و تنها مسئله رستاخیز و حسابرسی آن است که آدمی را از انجام و ارتکاب بسیاری از اعمال باز می‌دارد. بازخوانی مسئله حشر در رستاخیز از نگاه قرآن و فلسفه آن و آثاری که توجه به این واقعیت در زندگی انسان به‌جا می‌گذارد موضوع این مقاله است.
***
اصطلاح قرآنی حشر
هر چند که حشر در لغت به معنای جمع کردن(لسان‌العرب‌،‌ ابن منظور، ج ۳‌، ص ۱۸۴)‌، خارج کردن جماعتی از محل استقرارشان و حرکت دادن آنان به سوی جنگ(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، ص ۲۳۷) و گردآوری قومی از هر طرف به سوی مکانی است؛(مجمع‌البیان، ذیل آیه ۲۰۳ سوره بقره) اما در اصطلاح خاص قرآنی مراد از یوم‌الحشر، روز قیامت است؛(لسان‌العرب‌، ج ۳‌، ص ۱۸۴) زیرا خداوند همه انسان‌ها و جنبدگان را در آن روز جمع می‌کند.(مفردات‌،‌ راغب، ص ۲۳۷)
بنابراین می‌توان گفت که در کاربردهای قرآنی در بیشتر موارد، مراد از حشر همان روز رستاخیز و جمع کردن همه موجودات است. این عمل زمانی رخ می‌دهد که همه نظام آسمان‌ها و زمین فروپاشیده باشد و دوباره نظام دیگری پدیدار شود.
برای بسیاری از مردمان، ‌اندیشه درباره حشر و رستاخیز دشوار است و گاه حتی در امکان آن تشکیک می‌کنند. از این رو خداوند در آیه ۷۹ سوره مومنون و آیه ۲۴ سوره ملک به امکان حشر می‌پردازد و با ‌اشاره به آفرینش آغازین بشر از زمین و دیگر جنبندگان و زمین و آسمان‌ها با این عظمت و شکوه‌، نه تنها امکان حشر و اجتماع را ثابت می‌داند بلکه در آیه ۲۹ سوره شورا‌، آفرینش آغازین همه نظام هستی را دلیل بر قدرت خداوند بر حشر در روز قیامت بر می‌شمارد. قرآن در آیه ۵ سوره ق تبیین می‌کند که چنین امری برای خداوند سهل و آسان است و برای او کاری ندارد که چیزی را که پیش از آن آفریده دوباره بیافریند. این مسئله‌ای طبیعی است که اگر کسی بتواند نظامی را ایجاد کند دوباره از این توانایی برای ایجاد برخوردار می‌باشد و حتی کار دوم بر او آسان‌تر است.
آیاتی چون ۲۰۳ سوره بقره و ۲۵ و ۱۵۸ سوره آل عمران و ۷ شورا و ۲۶ سوره جاثیه بر حتمی بودن حشر توجه می‌دهد تا آدمی را در مسیر کمالی حرکت دهد. از میان بردن شک و شبهات نسبت به معاد و حشر‌، گامی اساسی برای قرار گرفتن انسان در مسیر کمال و اعمال و رفتار نیک و اخلاقی است و گاه همانند چوب و چماق‌انذار عمل می‌کند تا انسان‌ها از رذایل پرهیز کنند.
از نظر قرآن حشر به سوی خداوند، نشانه‌ای از حقانیت آفرینش و راه نداشتن بیهودگی در آن است(انعام آیات ۷۲ و ۷۳) زیرا اگر معاد و حشر نباشد زندگی دچار بیهودگی می‌شود و معنای خود را از دست می‌دهد. بنابراین اثبات معاد و حشر در راستای معنابخشی به زندگی و بلکه آفرینش است.
آثار توجه به معاد و حشر
چنان‌که گفته شد بسیاری از آیات قرآن به مسئله معاد اهتمام ویژه‌ای مبذول می‌دارد و با روش‌های گوناگون به مسئله معاد توجه می‌دهد.
یکی از ماموریت‌ها و مسئولیت‌های پیامبران به عنوان ماموریت رسالت، توجه و یادآوری حشر در قیامت است. قرآن در آیات چندی از جمله آیه ۱۲۸ سوره انعام و آیه۲۸ و ۴۵ سوره یونس به پیامبر‌(ص) توصیه می‌کند که مردمان را به حشر و رستاخیز توجه دهد.
تاکید و سفارش خداوند به پیامبران از جمله پیامبر گرامی(ص) از آن روست که توجه مردم به رستاخیز آثار مهم و تاثیرگذاری بر آنان دارد. این آثار تنها اختصاص به آخرت و مسائل مربوط به آن ندارد، بلکه حتی تاثیرات آن در زندگی دنیوی و مادی بشر به حدی است که می‌توان گفت معاد یکی از مولفه‌های تاثیرگذار در نگرش و رفتار آدمی است به گونه‌ای که شخصی که به رستاخیز باور داشته و متوجه آن باشد، خود و زندگی‌اش به‌طرز شگرفی متحول می‌شود.
خداوند در آیاتی چون ۲۰۳ سوره بقره و ۹۶ سوره مائده و ۵۱ و ۷۲ سوره انعام و ۹ سوره مجادله‌، توجه به حشر انسان‌ها را در روز رستاخیز، عاملی مهم و زمینه‌ساز رعایت تقوا می‌داند. این بدان معناست که اگر کسی نسبت به پلیدی‌ها و زشتی‌های عقلانی و شرعی پرهیز دارد، از آن روست که به رستاخیز و حشر در روز قیامت باور دارد و در زندگی روزانه خویش متوجه این مسئله است.
بنابراین می‌توان گفت که دوری شخص از تکبر باطنی و خودداری وی از استکبار ظاهری، به سبب توجه به حشر و رستاخیز می‌باشد، چنان‌که خداوند در آیه ۱۷۲ سوره نساء به شکلی این مطلب را مورد تایید و امضا قرار داده است.
انسان باورمند و متوجه به حشر و رستاخیز، چون ربوبیت خداوندی و قدرت وی بر معاد را پذیرفته است‌،به آسانی در مسیر دین و آموزه‌های دین گام بر می‌دارد. خداوند در آیه ۲۴ سوره انفال توجه انسان‌ها به حشر را زمینه‌ساز گرایش آنان به خدا و اجابت دعوت‌های الهی معرفی می‌کند و تبیین می‌کند که چگونه چنین باور و توجهی موجب می‌شود که شخص در برابر دعوت الهی و رسول او واکنش مثبت و سازنده‌ای از خود نشان دهد و در برابر پروردگار تسلیم محض باشد.(انعام آیه ۷۱ و ۷۲)
توجه به حشر موجب می‌شود تا شخص نسبت به معبودان دیگر بیزاری پیدا کند و در مقام الوهیت جز به‌پرستش خداوند توجه نیابد. بنابراین می‌توان گفت که باورمندی به حشر همگانی در روز قیامت‌، زمینه‌ساز دوری از شرک و گرایش به توحید می‌باشد. چنین تفکر توحیدی می‌تواند آثار خود را در زندگی بشری بروز دهد. این‌گونه است که شخص نسبت به آموزه‌های وحیانی واکنش مثبت نشان می‌دهد و از گناهانی که خداوند از آنها پرهیز داده، اجتناب می‌کند.(مجادله آیه ۹) چنان‌که همین توجه زمینه‌ساز اجتناب از نافرمانی نسبت به پیامبر(ص) می‌شود.(همان )
از دیگر آثار و کارکردهای توجه به حشر‌، عمل به همه آموزه‌های الهی و نبوی در دو شکل امر و نهی می‌باشد. به این معنا که توجه به حشر هم می‌تواند موجب شود تا شخص از گناه پرهیز کند و نسبت به نواهی واکنش درست و مناسب نشان دهد و هم نسبت به آموزه‌های امری خداوند واکنش خوب بروز دهد. این‌گونه است که خداوند در آیه ۲۰۳ سوره بقره و نیز ۹۶ سوره مائده توجه به حشر را زمینه‌ساز اعمالی چون مناسک می‌داند و یا در آیه ۱۵۸ سوره آل عمران آن را برانگیزاننده انسان‌ها برای حضور در میدان جهاد می‌شمارد.
آیه ۷۲سوره انعام توجه به حشر را زمینه‌ساز اقامه نماز معرفی می‌کند.آیه ۱۴۸ سوره بقره نیز همین توجه را زمینه‌ساز گرایش آدمی به کارهای نیک و سبقت در کار خیر می‌شمارد که خود بیانگر این نکته است که نقش توجه به حشر فراتر از عمل عادی است؛ زیرا سبقت در کارهای خیر و نیک زمانی صورت می‌گیرد که انسان گاه از حکم عقل معاش بگذرد.
ویژگی‌های حشر
از ویژگی‌های حشر رستاخیز، افزون بر جسمانی بودن آن (اسراء آیه ۹۷ و طه آیات ۱۲۴ و ۱۲۵) می‌توان به نظم و انضباط آن (کهف آیه ۴۷ و ۴۸) آسانی برای خداوند(ق آیه ۴۴) میعادگاه الهی برای همه آدمیان(کهف آیات ۴۷ و ۴۸) حتمی بودن و خارج از اختیار انسان بودن (بقره آیه ۲۰۳) ‌اشاره کرد.
منظره حشر انسان‌ها در قیامت به گونه‌ای که همچون پروانه‌ها و ملخ‌های پراکنده بر پهنه زمین گرد آمده‌اند‌، یکی از ویژگی‌های حشر می‌باشد که در آیات ۷ و ۸ سوره قمر بیان شده است.
آیاتی چون ۳۸ سوره انعام بر حشر و نشر پرندگان در روز رستاخیز توجه می‌دهد که این خود بیانگر یکی از ویژگی‌های قیامت است. البته حشر، اختصاص به انسان و یا پرندگان ندارد بلکه جنیان (انعام آیه ۱۲۸) حتی شیاطین (مریم آیه ۶۶ و ۶۸) و همه حیوانات از وحوش و غیر وحوش(انعام آیه ۳۸ و تکویر آیه ۵ ) و بلکه همه جنبدگان (انعام آیه ۳۸) نیز روز قیامت محشور می‌شوند.
از ویژگی‌های حشر می‌توان به حشر فرشتگان نیز‌ اشاره کرد که خود دلالت بر آن دارد که همه ما سوی الله در روز قیامت محشور می‌شوند و هیچ چیزی از دایره حشر بیرون نخواهد رفت.(سبا آیه ۴۰ و ۴۱) خداوند در آیه ۲۲ سوره فجر در‌باره حشر فرشتگان می‌فرماید که آنان در صفوف منظم محشور می‌شوند. چنان‌که فرشتگان محافظ و محاسبه‌گر اعمال انسان‌ها نیز محشور می‌گردند.(زمر آیه ۶۹)
آیه ۴۷ سوره کهف حشر را در زمین ترسیم و تصویر می‌کند که آن در زمانی اتفاق می‌افتد که زمین و آسمان پس از فروپاشی شکل تازه‌ای به خود می‌گیرد و زمین و آسمانی دیگر خلق می‌شود. پس از آنکه کوه‌ها و زمین به حرکت در آمده و مسطح شدند، در آن زمان حشر انجام می‌شود.
البته در قیامت انسان‌ها گروه گروه محشور می‌شوند (نبا آیه ۱۸) و این گروه‌ها به شکل منظم و سازماندهی شده می‌باشد.(کهف آیه ۴۸) برخی از مردمان که اعراض کنندگان از یاد خداوند بودند به شکل کور (طه آیه ۱۲۴) و برخی دیگر از ایشان که گمراه بودند به صورت واژگون و کر و کور و لال (اسراء آیه ۹۷ و ۹۸) محشور می‌شوند و تنها متقین هستند که با تجلیل و اکرام ویژه در قیامت محشور خواهند شد.(مریم آیه ۸۵)
بنابراین می‌توان گفت که فلسفه حشر همان جدا‌سازی پاکان از ناپاکان (انفال آیات ۳۶ و ۳۷) و محاکمه و کیفر و پاداش مردمان بر اساس اعمال و رفتارشان در زندگی دنیوی می‌باشد.
(مجادله آیه ۶)
خداوند اراده کرده (شورا آیه ۲۹) تا مردمان را به علم (حجر آیات ۲۴ و ۲۵) و قدرت خویش
(ق آیه ۴۴) حشر کند و پاداش هر کسی را در خور و مناسب وی بدهد.