ضعف اطلاع‌رسانی در معرفی نرم‌افزارهای داخلی
«بعضی خیال می‌کنند که ما از دسترسی‌های فرزندان خودمان ناراحت و نگران هستیم یا شکایتی داریم. می‌گویند: «آقا! جوانند، بگذارید بفهمند!» کأنّه ما می‌خواهیم جوانمان نفهمد! ما از دسترسی بیگانه به ذهن فرزند خودمان نگرانیم... بچه شما در آغوش شما، در مدرسه شما و جلوِ روی شماست و شما برای او فکرهایی، آینده‌ای و امیدواری‌ای دارید. ناگهان مشاهده می‌کنید دسترسی یک نفر که حداقل بیگانه است - شما با این بچه خویشاوندید، شما معلّمش، پدرش، یا مربّی‌اش هستید؛ لیکن او بیگانه و بی‌علاقه به سرنوشت این بچه است- به این بچه، از راه همین کالاهای فرهنگىِ متداول و رسانه‌های گوناگون خبری و فرهنگی، بیشتر از شماست! این، جای نگرانی است و امروز این وجود دارد؛ چه من و شما بخواهیم، چه نخواهیم! نتیجه چیست؟ این است که ما باید گردشِ کار را تُندتر کنیم. ما باید بیشتر تلاش کنیم و می‌توانیم. من اعتقاد دارم ما می‌توانیم بهتر، عینی‌تر، دقیق‌تر و سریع‌تر کار کنیم و نگذاریم. ما جوانان خودمان را تربیت کنیم.»
اینها بخشی از سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به تاریخ اردیبهشت‌ماه سال 1377 است.
کودکان، مهم‌ترین سرمایه عمر والدین محسوب می‌شوند و نسل کودک و نوجوان فعلی، بدون شک، بزرگ‌ترین سرمایه آینده کشور به شمار می‌روند. کودکانی که حالا دیگر تنها به هفت سنگ، الک دولک، قایم باشک، یک قل دو قل، لی لی، عمو زنجیرباف، نون بیار کباب ببر، وسطی، سنگ کاغذ قیچی، گل یا پوچ و دیگر بازی‌های قدیمی سرگرم نیستند، بلکه گوشی‌های هوشمند، تب لت، آی پد و .... با دنیایی از بازی‌های متنوع در دسترس‌شان قرار دارد و به جای یادگیری در گروه همسالان، از بازی‌ها و نرم‌افزارهایی یاد می‌گیرند که در گوشی‌های هوشمند نصب شده است. در این فضا این سؤال مطرح می‌شود که تربیت کودکان ما چقدر در اختیار ماست؟ آیا می‌توان تولید بازی و نرم‌افزار مخصوص کودکان را به دست دیگران سپرد و توقع داشت کودکان ما مطابق خواسته ما تربیت شوند؟ والدین و مسئولین امر در این حوزه، چقدر به اهمیت این موضوع آگاهند و به هشدارهای چندین ساله رهبری در این زمینه، چقدر گوش فرا داده‌اند؟
مصوبات شورای عالی فضای مجازی
ضمانت اجرائی ندارد!
در دو بخش پیشین گزارش، تا حدی به بررسی وضعیت کنونی کشور در این حوزه پرداختیم. سند ملی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، مهم‌ترین سند بالادستی و راهبردی موجود کشور در این حوزه است. با این حال، بررسی وضعیت کنونی نشان می‌دهد متاسفانه اقدام خاصی در جهت اجرائی شدن این سند انجام نشده است. واقعیتی که از یک سو، نگرانی والدین در مواجهه کودکان با فضای مجازی را در پی داشته و از سویی دیگر، نگرانی‌های جدی برای تربیت نسل آینده کشور را دامن خواهد زد. وضعیتی که بخشی از آن را می‌توان معلول مصوب شدن این سند ملی در شورای عالی فضای مجازی دانست. نبودن ضمانت اجرائی برای مصوبات شوراهای عالی در سطح کشور، قصه‌ای قدیمی است که برای افرادی که با فضای قانونگذاری و اجرائی در سطح کشور آشنا هستند، چندان بیگانه نیست.
محمدمهدی حبیبی، رئیس هیئت مدیره سازمان مردم‌نهاد فضای مجازی پاک در همین زمینه می‌گوید: «اصل مشکل این است که شورای عالی آن چیزی که به عنوان مصوبه مطرح می‌کند، ضمانت اجرائی ندارد. ضمانت اجرائی دو نوع است؛ مدل اول این است که ما مثلا یک بند قانونی می‌نویسیم، این بند مجری مشخصی دارد، اگر مجری تعیین شده کار خودش را انجام نداد، باید مثلا بر اساس قانون یا هر چیزی این بخش را جریمه کنیم، تا این مصوبه شورای عالی ضمانت اجرا داشته باشد. این نوع از ضمانت اجرا، ضمانت اجرائی است که برای یک فرد یا مسئول در نظر گرفته می‌شود. بر اساس این تعریف، در حال حاضر هیچگونه ضمانت اجرائی برای مصوبات شورا وجود ندارد.»
وی می‌افزاید: «یک مدل ضمانت اجرائی دیگر هم داریم که مصوبات شورا باید به صورت نهادی و ساختاری ضمانت اجرا داشته باشند، مثلا شورا سیاست‌های کلان تصویب می‌کند، این سیاست‌های کلان باید در قوانین مجلس و مصوبات هیئت دولت و امثالهم نیز جریان پیدا کند، اما جریان پیدا نمی‌کند، چون مسئول مشخصی ندارد. مثلا تک‌تک نمایندگان مجلس که در قبال هر مصوبه مسئولیت ندارند. هر آن چیزی که در مجلس تصویب می‌شود، باید در شورای نگهبان نیز مطابقت داده شود و اگر خلاف باشد، دوباره به مجلس بر می‌گردد یا کار دیگری انجام می‌شود. این‌جا ساختار حکمرانی کشور در نظر گرفته شده است. در حال حاضر چنین چیزی برای مصوبات شورای عالی وجود ندارد.»
این همه اما به معنای تعطیلی مطلق دستگاه‌های مسئول در این حوزه نیست. بررسی‌های گزارشگر کیهان و گفت‌وگو با خانواده‌ها و کارشناسان اما نشان می‌دهد یک مشکل عمده دیگر این است که مردم از معدود کارهای موثر و خوبی هم که در این حوزه انجام شده، اصلا خبر ندارند و اطلاع‌رسانی خوبی در این زمینه انجام نشده است.
راه‌حل توپی که ناشناخته مانده است!
نرم‌افزار کاربردی «توپ مارکت» که یک فروشگاه برنامه (اپ‌استور) تخصصی در حوزه مادر و کودک است، یکی از مهم‌ترین محصولات تولید شده در همین زمینه است که درصد بسیار کمی از والدین از وجود آن اطلاع دارند! این نرم‌افزار کاربردی که در دی ماه سال 1400 به صورت رسمی توسط سازمان فضای مجازی سراج رونمایی شده است، فضایی سالم با برنامه و بازی‌های متنوع را در اختیار کودکان قرار می‌دهد.
مدیر توپ مارکت در همین زمینه می‌گوید: «این اپلیکیشن با درک اهمیت نقش بازی‌های موبایلی و نرم‌افزارهای تلفن همراه که امروزه عنصر جدایی‌ناپذیر هر خانه محسوب می‌شوند، با آگاهی از فرصت‌ها و تهدیدهای بازی و نرم‌افزارهای موبایلی، از زمستان ۹۷ پا به عرصه خدمت‌رسانی فضای مجازی گذاشت. در برخی اپ‌استورها محتواهای نامناسبی وجود دارد که مناسب کودکان نیست اما در این اپلیکیشن تمامی بازی‌ها متناسب با رده‌بندی سنی و سلامت محتوای آنها است.»
سیدعلی وکیلی می‌افزاید: «نکته مهم در استفاده از این نرم‌افزار رایگان بودن و در دسترس همه بودن آن است؛ هدف ما از این کار نیز سالم‌سازی فضای مجازی در یک میدان رقابتی است. این نرم‌افزار به دو بخش مجزای مادر و کودک تقسیم شده، به طوری که وقتی صفحه اصلی توپ مارکت نصب می‌شود، روی حالت کودک قرار می‌گیرد که این بخش برای همه قابل رؤیت است، اما برای رفتن به بخش مادر که مواردی همچون «اَپ‌های ویژه بارداری»، «تناسب اندام» و موارد دیگر وجود دارد و برای کودک مناسب نیست باید از رمز یا الگوی خاصی استفاده شود تا از حالت کودک تغییر یابد.»
وکیلی با اشاره به اینکه در توپ مارکت، اپلیکیشن‌ها و بازی‌های موبایلی ویژه مادر و کودک طی فرآیندی کارشناسی انتخاب شده است، می‌افزاید: «همه بازی‌های موجود در این اپلیکیشن پس از تهیه متن و محتوای تخصصی برای هر کدام، در موضوعات مناسب بارگذاری شده است؛ این نرم‌افزار مرجع دانلود بازی‌ها و نرم‌افزارهای کاربردی سالم است و در واقع سلامت محتوا جزو موارد اصلی و مهم این اپلیکیشن به شمار می‌رود.»
توپ مارکت؛ نرم‌افزاری که باید به والدین شناساند
یکی از ویژگی‌های برجسته این اپلیکیشن، مجموعه پیشنهادات ویژه به عنوان دستچین توپ است. این دستچین‌ها که توسط متخصصین در حوزه تکنولوژی آموزشی ارائه شده در هفت الی هشت بخش به نام‌های «خلاقیت»، «آموزش»، «تقویت هوش» و ... مطالبی را دسته‌بندی کرده و به مادر پیشنهاد می‌دهد که برای تقویت خلاقیت می‌توانید از این دسته‌بندی استفاده کنید. امکان تغییر حالت مادرانه و کودکانه، ساخت پروفایل برای فرزندان، دستچین برنامه و بازی و مشاهده ویدئو، دوره‌های تخصصی مرتبط با تربیت کودک و مجله توپ، از جمله امکاناتی است که این برنامه کاربردی ایرانی ارائه می دهد. برای تغییر حالت کودکانه به مادرانه و بالعکس می‌توانید روی دکمه سمت چپ بالای صفحه کنار نوار جست‌وجو اشاره کنید. اگر برای اولین بار این کار را انجام می‌دهید، بعد از ورود شماره و کد تایید، باید الگویی را به عنوان رمز ورود به بخش مادرانه تعریف کنید تا ورود به این بخش برای کودکان محدود شود. برای هر بار تغییر به حالت مادرانه، نیاز به ورود این الگو می‌باشد. این برنامه با دنیایی متنوع از بازی، آموزش و نرم‌افزار کاربردی سالم را اما چند درصد خانواده‌های ایرانی می‌شناسند؟ یک مادر در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید که شناختی از این نرم‌افزار ندارد و اگر چنین فضائی واقعا وجود داشته باشد، با خیال راحت می‌توان از آن استفاده کرد. وی می‌گوید: «تا جایی که من اطلاع دارم، تنها راه برای پیدا کردن نرم‌افزار مناسب کودک، جست‌وجو داخل برنامه بازار است. من از نرم افزار‌های خارجی هم استفاده می‌کنم چون جذابیت دارند و معمولا بعد از نصب یک بازی یا برنامه، آن را در دسترس فرزندم قرار نمی‌دهم، بلکه اول خودم از آن استفاده می‌کنم و در صورتی که با ارزش‌های خانوادگی ما متناسب بود، اجازه می‌دهم تا فرزندم از آن استفاده کند. در حال حاضر، به خاطر زندگی آپارتمانی و دوری از فامیل و افراد مطمئن، بهترین روش سرگرم کردن کودکان، همین بازی‌های گوشی است.»
وقت بیدار شدن برخی نهادهای مسئول فرا نرسیده است؟!
سازمان تبلیغات اسلامی، دیگر نهاد مهمی است که طبعا در این زمینه باید کارهایی کرده باشد و وظایفی را بر عهده دارد. تلاش ما برای ارتباط با مسئولان مرتبط با این موضوع در سازمان تبلیغات البته به جایی نرسید.
مصطفی محمدی، کارشناس فرهنگی که پیش از این با سازمان تبلیغات اسلامی همکاری داشته است اما در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «سازمان تبلیغات دو بخش دارد و به نوعی در دو حوزه متفاوت تبلیغی فعالیت می‌کند. بخش نخست آن به حوزه‌های تبلیغ اصیل و قدیمی اختصاص دارد که شامل رسانه منبر، کتاب، ساماندهی مبلغین برای ایام خاص مثل دهه محرم و ماه مبارک رمضان، مداحی و .... است. بخش دیگر سازمان تبلیغات که با نام حوزه تبلیغ نوین شناخته می شود، شامل شیوه‌های نوین تبلیغی مانند هنر سینما، حوزه‌های نرم‌افزاری و ... است. حوزه هنری در این بخش قرار می‌گیرد. مجموعه تبیان نیز زیرمجموعه این بخش است. مجموعه‌های رسانه‌ای و فرهنگی دیگری هم در این حوزه مشغول فعالیت هستند که هم در بخش تولید نرم‌افزار و هم در حوزه حمایت از نرم‌افزارهای مفید و سالم فعال هستند.»
با وجود مجموعه این فعالیت‌ها اما سؤال این است که امروز خانواده ایرانی چقدر برای حضور کودکان خود در فضای مجازی و بسترهای مبتنی بر اندروید، احساس راحتی و آرامش دارد؟ به بیانی دیگر، بازخورد این فعالیت‌ها را باید در کجا دید و چرا واقعیت کف میدان، خبر از نگرانی‌های خانواده‌ها و از سویی عدم اطلاع آنها از برنامه‌های کاربردی مناسب در این حوزه می‌دهد؟ آیا مجموعه‌های رسانه‌ای مانند صداوسیما و خبرگزاری‌های متعدد دولتی در این زمینه مقصر شماره یک نیستند؟ از سویی، بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر رویکردهای سلبی، در کنار اقدامات ایجابی برای سالم‌سازی این فضا، جهت سرگرمی و آموزش کودکان ما قرار نگیرد، نهایتا باز هم نتیجه مطلوب به دست نخواهد آمد. سؤال این است که نهادهایی مانند وزارت ارتباطات، قوه قضائیه و دیگر دستگاه‌های مسئول بر اساس سند ملی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، کی قرار است به تکالیف خود در این حوزه عمل نمایند؟