زمانه تغییر کرده و دیگر مثل قدیم نیست! این عبارتی است که احتمالاً قریب به‌اتفاق آدم‌ها با هر سنی، یک روز از بزرگ‌ترهای خود شنیده‌اند. تغییر زمانه، سنت تاریخ و تمدن بشری است. زمانه‌ای که ما در آن به سر می‌بریم؛ اما به حیث شدت و تنوع تغییرات، حتماً در طول تاریخ حیات بشر، یگانه است. امروز در متن انقلاب صنعتی چهارم به سر می‌بریم و چند سالی هست که زمزمه‌های وقوع انقلاب صنعتی پنجم نیز از زبان کارشناسان حوزه‌های مختلف علم و فناوری به گوش می‌رسد. موج تازه‌ای از تحولات صنعتی در پیش است و حل مسائل اجتماعی و انسانی مهم‌ترین ویژگی پنجمین انقلاب صنعتی در جهان خواهد بود. بنا بر روایت رسانه‌ها، تحقیق جامعی که اتحادیه اروپا در اواخر سال 1400 منتشر کرده نشان می‌دهد، تغییر نقش صنعت و کارگران صنعتی در زندگی روزمره به ‌عنوان ویژگی غالب انقلاب پنجم صنعتی باعث خواهد شد تا موج تحولات به جایی فراتر از تغییرات فناورانه در بخش‌‌‌های تولیدی و کارخانه برود و تمام ارکان جامعه از این تغییرات تأثیر بپذیرند.

تأثیرپذیری تمام ارکان زندگی بشر از تغییرات فناورانه انقلاب پنجم صنعتی البته چیزی نیست که نیاز به بیان آن از سوی کسی باشد. این یک تقدیر‌گریزناپذیر و آمدنی است. در این میان آنچه مهم است اینکه الزامات زیست موفق و سالم در این فضای جدید را بشناسیم و فراهم کنیم. حرف این است که ابزارهای پیچیده زندگی مدرن چقدر در خدمت زندگی روزمره ما هستند و آیا ما تبدیل به بردگانی در خدمت این ابزارها نشده‌ایم؟ پاسخ‌ دادن به این سؤال البته شاید چندان آسان نباشد، چرا که ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که آدم‌ها در آن با قلب واقعیت‌ها انس گرفته‌اند؛ به‌ عنوان ‌مثال، بشر چنان اسیر رسانه شده است که باور تسلط رسانه بر تمام ابعاد زندگی شخصی و اجتماعی خود را حس نمی‌کند یا غالباً آن را معکوس می‌فهمد! سؤال: در چنین دنیایی، آسیب‌پذیری کدام قشر از جامعه بشری بیش از دیگران است؟ پاسخ نیاز به تأمل چندانی ندارد و سرراست است؛ کودکان!

چاقویی دو لبه و خطرناک 

رضا محمدپور یک مشاور خانواده و روان‌شناس کودک در همین زمینه می‌گوید: «دسترسی کودکان به شبکه‌های اجتماعی مانند چاقویی است که اگر کودک نداند چطور باید از آن استفاده کند؟ می‌تواند کاملاً به خود و حتی دیگران صدمه وارد کند به همین دلیل است که کودکان و نوجوانان در فضای مجازی هم افرادی به ‌شدت تحت خطر هستند و هم خودشان می‌توانند باعث ایجاد خطر‌های جدی برای کودکان و نوجوانان دیگر شوند. در همین پیوند مهم است که دسترسی کودکان به فضای مجازی باید با مدیریت و نظارت والدین همراه باشد و باید اپلیکیشن‌هایی که پدران و مادران در گوشی یا تبلت کودکان نصب می‌کنند، فضای سالمی را در اختیار آنان قرار دهد و در ضمن این اپلیکیشن‌های نصب‌شده برای کودکان باید اطلاعات دستگاه همراه آنان را به گوشی والدین منتقل کند.» در فضای واقعی حال حاضر اما چه میزان از این الزامات رعایت می‌شود و والدین چقدر در زمینه خطرهای دسترسی کودکان به گوشی‌های هوشمند و فضای مجازی مطلع‌اند؟ 

هادی دهقان حسام‌پور کارشناس فرهنگ دینی و تبلیغ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور در همین زمینه می‌گوید: «مطالعات انجام‌گرفته در خصوص تأثیر فناوری‌های مختلف در یک دهه گذشته نشان می‌دهد که هیچ‌کدام از فناوری‌های نوین به‌اندازه تلفن‌های هوشمند زندگی انسان را تحول نبخشیده و آنها را به خود وابسته نکرده‌اند تا آن‌جا که برخی از افراد، آنچنان به این ابزار نوین وابسته شده‌اند که برای انجام کارهای روزمره خود، از چندین گوشی هوشمند استفاده می‌کنند و بدون آنها عملاً امکان انجام بسیاری از فعالیت‌های روزانه آنان، دچار اختلال خواهد شد؛ فعالیت‌هایی که حوزه‌های مختلفی از قبیل: آموزش، اطّلاع‌رسانی، مطالعه، سرگرمی، امور بانکی، خریدوفروش، فعّالیّت‌های اداری مرسوم و درخواست خدمات را شامل می‌شود.» 

هر چه هست، بچه‌های ما واقعیت جدیدی به نام گوشی‌های تلفن همراه را در کنار خود می‌بینند و دوست دارند بخشی از وقت خود را با آن سر کنند. ابزاری که قابلیت نمایش 16 میلیون تا یک میلیارد رنگ را دارد و با بهره‌گیری از محتواهای رسانه‌ای متحرک، تعاملی و جذاب، می‌تواند بسیار بیش از کالایی مانند کتاب جذابیت ایجاد کند و درعین‌حال، ابزاری است که حاوی پیام است. پیام‌هایی که با بهره‌گیری از شگردهای رسانه‌ای می‌تواند به عمیق‌ترین شکلی، هر مخاطبی را تحت‌تأثیر قرار دهد. با این‌ همه، این ابزار هوشمند، همچون موجودی بی‌اراده در اختیار کودک قرار می‌گیرد، به کودک امرونهی نمی‌کند، او را به‌خاطر کارهای نامناسب توبیخ نخواهد کرد و برایش تعیین تکلیف نمی‌کند. در مقابل، والدینی را داریم که تمام این کارها را انجام می‌دهند و همزمان سعی دارند، پیام مدنظر خود را به‌ عنوان عصاره تجربه زیسته خود نیز به کودک عزیزشان منتقل کنند. 

آسیب‌های تلفن همراه بیش از مزایای آن 

به راستی در این فضا، برتری متعلق به چه کسی خواهد بود؟ پاسخ شاید این باشد که بسته به نوع مواجهه پدر و مادر با کودک و نوجوان، پاسخ‌های متفاوتی برای این سؤال تولید خواهد شد. این اما تمام ماجرا نیست و تنها بخشی از واقعیت است. 

فربد علیمردانی یک کارشناس حوزه فضای مجازی در همین زمینه می‌گوید: «آنچه برخورد با اقتضائات جدید زیست کودکان در کنار گوشی‌های همراه، تبلت‌ها و فضای مجازی را سخت‌تر می‌کند، کارکرد دوگانه این ابزارها است. بدین‌معنا که اولاً به‌سختی می‌توان کودک را به‌ طور کلی از تعامل با دنیای دیجیتال، بازی‌های رایانه‌ای، فضای مجازی و گوشی همراه جدا کرد و ثانیاً نمی‌توان این‌گونه ادعا کرد که دسترسی به این ابزارها برای کودک، تنها واجد نتایج و پیامدهای منفی خواهد بود. به بیانی دیگر، این یک چاقوی دو لبه است که البته به نظر قاطبه کارشناسان حوزه کودک، مضراتش می‌تواند بیش از مزایای آن باشد.» 

با این‌حال، تلفن همراه با تمام اثرات منفی که دارد، وقتی در دست کودک قرار می‌گیرد باعث آرامش او می‌شود؛ هرچند کاذب؛ هر چند برای لحظه‌ای کوتاه. کافی است به یک کودک خردسال که مدام با شیطنت‌هایش آرامش را از شما سلب کرده و مانع تمرکز شما شده است، یک گوشی همراه و یا تبلت بدهید تا ببینید چطور یک‌گوشه می‌نشیند بدون آنکه چیزی را خراب کند و اعصاب کسی را به هم بریزد و سرگرم بازی می‌شود، اما واقعیت این است که باید به این سؤال هم پاسخ داد: آیا این نکته مثبت به آسیب‌هایی که تلفن همراه به فرزند ما می‌رساند، می‌ارزد؟ 

وب‌سایت فرزندپروری به ‌عنوان یک رسانه تخصصی در همین حوزه، در این باره می‌نویسد: این روزها کمتر پیش می‌آید گوشی تلفن و یا تبلت دست کودکان نبینیم؛ بچه‌های 3 و ۴ساله حتی اگر خودشان صاحب گوشی همراه و تبلت نباشند، تمام فوت و فن‌های تلفن همراه پدر و مادرشان را از حفظ هستند، حتی بهتر از خود آنها و اگر تنها یکی دو سال بزرگ‌تر باشند، صاحب تبلت‌های اسمارت می‌شوند. این در حالی است که گاهی اوقات والدین، خود برای کودکشان تبلت می‌خرند، بدون آنکه کودک بخواهد و کلی هم ذوق می‌کنند که چه خوب است این تکنولوژی؛ بچه‌ها یک‌گوشه می‌نشینند و سرگرم بازی با آن می‌شوند، اما نباید فراموش کرد که آسیب‌های تلفن همراه و تبلت بسیار بیشتر از مزایای آن است.

مضرات استفاده از تلفن همراه برای کودکان

تلفن همراه همچنین به یک وسیله جدانشدنی از دانش‌آموزان تبدیل شده است؛ آنها تقریباً در همه‌جا از این وسیله استفاده می‌کنند، بازی می‌کنند، جست‌وجو می‌کنند و گاهی هم اطلاعات مفید کسب می‌کنند؛ اما واقعیت این است که دانش‌آموزان اگر از این وسیله به‌درستی استفاده نکنند، بیش از هر قشر دیگری آسیب خواهند دید. تأثیر منفی امواج تلفن همراه بر عملکرد مغز کودک، تأثیر منفی بر عملکرد تحصیلی کودکان، اختلال در خواب کودک، مشکلات سلامت جسمی، ضعف بینایی، ضربه دیدن سلامت روان کودک، بروز مشکلات عصبی در کودکان، انزوا و گوشه‌گیری، چاقی، تومور مغزی، خطر ابتلا به سرطان، آسیب به عضلات انگشت دست کودکان، بلوغ زودهنگام، کاهش مهارت‌های ارتباطی، اتلاف وقت زیاد و نهایتاً اعتیاد به تلفن همراه و وسایل دیجیتال، از جمله آسیب‌هایی است که برای تعامل کودک و گوشی تلفن همراه برشمرده‌اند. راه‌حل این مشکل پیچیده اما چیست؟ 

کارشناسان معتقدند مانند بسیاری از بیماری‌های دیگر دوران کودکی، وظیفه والدین یا سرپرستان این است که قوانین مربوط به استفاده محدود از گوشی و فناوری اطلاعات را تعیین کنند. 

کارشناسان توصیه می‌کنند، بیش از دو ساعت از فناوری بی‌تحرک در روز استفاده نشود  و سایر متخصصان حداقل 30 دقیقه ورزش و پنج بار در هفته را توصیه می‌کنند. به ‌طور کلی بهتر است برای کودک تا سنین نوجوانی گوشی یا تبلت جداگانه تهیه نشود و صرفاً به آنها اجازه داده شود، از گوشی والدین استفاده کنند. 

در سنین پایین و سال‌های اولیه دبستان بهتر است دسترسی کودک محدود باشد. ورای مسئولیت والدین در این حوزه و لزوم برنامه‌ریزی برای شکل‌دهی صحیح به روابط کودک و خانواده درباره نحوه استفاده وی از وسایل دیجیتال، در یک مقیاس کلان‌تر، ترسیم و خلق فضایی سالم در فضای مجازی و تولید محتوای مناسب در حوزه بازی‌ها و محتواهای مخصوص کودک و نوجوان، یک وظیفه حاکمیتی است که غفلت نسبت به آن می‌تواند عواقب وخیمی را برای سلامت روان و فرهنگ نسل جدید در پی داشته باشد.

وظایف سنگین دستگاه‌های فرهنگی و رسانه‌ای 

علیرضا حمزه‌زاده یک کارشناس مسائل خانواده در همین زمینه می‌گوید: «نکته خیلی مهم این است که فضای مجازی متأسفانه برای همه گروه‌های سنی در دسترس است، یکی از نیاز‌های دنیای امروزی داشتن یک مرورگر مناسب برای کودکان است همان‌طوری که بزرگسالان در گوگل جست‌وجو می‌کنند اگر جست‌وجوگری مخصوص کودکان داشته باشیم که اطلاعاتی متناسب با رشد ذهنی کودک در اختیار او قرار دهد و مفاهیمی مانند پرخاشگری و موضوعات جنسی در آن حذف‌شده باشد، این مرورگر قطعاً می‌تواند برای کودکان زیر ۱۲ سال مفید باشد و خیال پدران و مادران نیز راحت خواهد شد.» 

بر این ‌اساس، شرط ایمن ماندن کودکان ما از خطرات موجود در فضای مجازی و حوزه دیجیتال، از یک‌سو آموزش نحوه تعامل صحیح والدین با این واقعیت به ‌مثابه یک شمشیر دو لبه است و از سویی دیگر، تکیه بر سالم‌‌سازی فضای تولیدات فرهنگی این حوزه برای کودکان و هدایت والدین به استفاده از محصولات سالم در جهت آموزش و سرگرمی فرزندان خود. 

در فضای واقعی و کف میدان اما چه خبر است؟ امروز اگر شما به‌مثابه یک پدر یا مادر گوشی خود را بردارید و به دنبال یک برنامه سالم، مفرح، کاربردی و جذاب برای فرزند خردسال خود در فضای مجازی باشید، چقدر قدرت انتخاب در این فضا را خواهید داشت؟ سکوهایی مانند بازار، مایکت و دیگر سکوهای ‌اندرویدی که برنامه‌های کاربردی مختلف را در اختیار کاربران قرار می‌دهند، کدام پیشنهادها را پیش‌روی والدین و کودکان قرار می‌دهند؟ اساساً فرآیند مجوزدهی به برنامه‌هایی که در این فضا پیش‌روی خانواده‌های ایرانی قرار می‌گیرد، چگونه و چه کسی بر آنها نظارت می‌کند؟ نقش دستگاه‌های فرهنگی در این میان چیست و کجای کار هستند؟ در بخش‌های دیگر گزارش به‌ تفصیل این موارد خواهیم پرداخت.