در بخش‌های گذشته درباره اهمیت، نقش و جایگاه نهضت حسینی؛ اهداف و زمینه‏های پیدایش حرکت ظلم‌ستیز عاشورا و درس‏ها و دستاوردها و عبرت‏های آن سخن گفته شد. در ادامه مباحث پیشین، موضوع تاثیر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی و نقش انقلاب اسلامی در تبیین و گسترش فرهنگ حسینی بررسی می‌شود.

***

انقلاب اسلامی، پرتوی از نهضت حسینی

در حالي كه اكثر انقلاب‌هاي معاصر، سرچشمه ايدئولوژيك خود را از ناسيوناليسم، بورژوازي، كمونيسم و... مي‌گرفتند، به اذعان اکثر‌اندیشمندان و نظریه‏پردازان داخلی و خارجی، انقلاب اسلامی ایران، انقلابی ایدئولوژیک و مبتنی بر دین اسلام و مکتب تشیع بوده است. (ن.ک. عبدالوهاب فراتی، رهیافت‏های نظری بر انقلاب اسلامی، ص297) از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی‏ها و بیانیه‏های انقلابیون، رهبران و‌ ندیشمندان انقلاب، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی «فرهنگ عاشورا و نهضت حسینی» نقش به‌سزایی در این زمینه ایفا نموده و به اعتقاد امام خمینی و رهبر معظم انقلاب، انقلاب اسلامی، پرتوی از نهضت حسینی و رشحه‏ای از رشحات آن به شمار می‏رود. (ن.ک. صحیفه نور، ج18، ص22؛ رهبر معظم انقلاب، 4/8/61) از این روی است که برخی انقلاب اسلامی را از شعله‏های فروزان نهضت سید مظلومان در مقابل دستگاه بنی‌امیه می‌دانستند.(صحیفه امام، ج2، ص287) 

یکی از عوامل مهم پیروزی‏های روحانیت شیعه در طول تاریخ و مبارزه آنها با نظام‏های سلطه و انکار حقانیت پادشاهان و تلاش برای برقراری نظام عدل عموماً و موفقیت آنها در انقلاب اسلامی ایران خصوصاً، بهره‏مندی از فرهنگ عاشورا و نهضت حسینی است (ن.ک. مطهري، نهضت‌های صد ساله اخیر: 184). بر همین اساس يكي از رسالت‏هاي مهم رهبران و‌اندیشمندان انقلاب اسلامی، در مواجهه با نهضت حسینی، بيان اين حقيقت است كه نهضت اسلامي ملت ايران با الگو گرفتن از نهضت حسيني و در پيوند كامل با آرمان‌ها و اهداف قيام اباعبدالله(ع) شكل گرفته است.

 الهام‌بخشی نهضت حسینی به تمامی نهضت‏هاي آزادي بخش اسلامي در قرون اخير و واضح و بیّن بودن تاثیر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی، به گونه‌ای روشن است که باید روح نهضت ایران را و جهت‏گيري كلي و پشتوانه‌ پيروزي آن را توجه به حضرت ابي‌عبداللَّه(ع) و مسائل مربوط به عاشورا دانست. (ن.ک. آیت‌الله خامنه‌ای، 11/5/68 و20/4/70) هيچ فكري نمي‌توانست توده‌هاي عظيم ميليوني مردم را آنچنان حركت بدهد كه در راه انجام آنچه احساس تكليف مي‌كردند، در انواع فداكاري‌، ذره‌‌اي ترديد نداشته باشند و این تنها معجزه عاشورا و نهضت حسینی است که در انقلاب اسلامی نیز جلوه‏گر شده است. (ن.ک. همو، 11/5/68)

 نقش فوق‌العاده نهضت و مجالس حسینی در پیروزی انقلاب اسلامی به گونه‌ای است که اگر عشق به امام حسين(ع) و ياد او و ذكر مصائب و حوادث عاشورا معمول و رايج نبود، معلوم نبود كه نهضت با اين فاصله زماني و با اين كيفيتي كه پيروز شد، به پيروزي مي‏رسيد. اين، عامل فوق‏العاده مؤثري در پيروزي نهضت بود. (آیت‌الله خامنه‌ای، حديث ولايت، ج2، ص10 )

امام خمینی(ره) به عنوان پایه گذار انقلاب اسلامی‌، با درک و بینش متفاوتی که در حوزه فهم دین و به تبع آن فقه سیاسی و مقولات سیاسی داشت و مسائل را به صورت متمايزي نسبت به فقهاي پيش از خود مورد توجه قرار می‏داد، با اعتقاد به اينكه زندگي سيد‌الشهدا‌(ع) و دیگر معصومین و انبیاء الهی از آدم تا خاتم، بر مبنای مقابله با حکومت جور و تشکیل حکومت عدل بوده است، جرقه انقلاب اسلامی را زده و به مصاف رژیم جائر پهلوی رفته است. (ن.ک. صحيفه نور، ج20، ص191) از همین‏رو ایشان، تقيه، امر به معروف و نهي از منكر، جهاد و شهادت را به صورت متفاوتي با فقهاي قبلي تفسير كرد و با توجه به ربط وثيقي كه بين اين چهار مقوله برقرار کرد، هنگامي كه شهادت امام حسين و عاشورا و كربلا و عبارت «كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا» را در نظر مي‌گرفت، تفسيري از نهضت حسینی به دست مي‌داد كه مي‌توانست كنش انقلابي عليه رژيم پهلوي را برانگيزاند. به اذعان‌ اندیشمندانی همچون حمید عنایت و استاد مطهری، قرائتی که امام خمینی از نهضت حسینی ارائه داد و انقلاب اسلامی را بر مبنای آن بنیان نهاد، منحصر به فرد بود، به گونه‏ای که هیچ فقیه و یا متأله دیگری پیش از ایشان، چنین استفاده‏ای از این مهم نکرده و مردم و انقلابیون نیز با توجه به همین رویکرد نوین به نهضت حسینی و پیاده کردن آرمان‏ها و شعارهای حسینی در قالب نهضت انقلاب اسلامی، هویت این نظام را هویتی حسینی و مطابق با نهضت حسینی یافته و به پیروی و حمایت از ایشان پرداختند. (ن.ک. مطهري، نهضت‌های صد ساله اخیر، صص 119-121) 

در واقع امام خميني با اعتقاد به اين امر كه قيام و شهادت سيد‌‌الشهدا(ع) بايد ملاك عمل اجتماعي مسلمانان قرار گيرد،‌ نهضت حسيني را مبناي حركت خويش در انقلاب اسلامي قرار داد و در همین راستا در مورد رسالت ملت در مقام عاشورا مي‌گويد: «كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا بايد سرلوحه زندگي در هر روز و در هر سرزمين باشد. همه روز بايد ملت، اين معنا را داشته باشد كه امروز عاشورا است و ما بايد مقابل ظلم بايستيم و همين جا هم كربلاست و بايد نقش كربلا را پياده كنيم. انحصار به يك زمين ندارد انحصار به يك عده و افراد نمي‌شود، همه زمين‌ها بايد اين نقش را ايفا كنند و همه روزها» (صحیفه نور، ج4، ص202). با توجه به همین نکات مهم و اساسی است که امام خمینی با ایجاد پیوند علت و معلولی بین نهضت حسینی و انقلاب اسلامی، معتقد است اگر قیام سیدالشهداء به وقوع نمی‏پیوست، انقلاب اسلامی نیز به وقوع نمی‏پیوست و پیروز نمی‏شد. (صحیفه امام، ج16، ص346)  با گذار از اثبات اصل تاثیرپذیری انقلاب اسلامی از نهضت حسینی، نوبت به تبیین نمونه‏های عینی این تاثیرگذاری می‏رسد. نهضت حسینی دارای مؤلفه‏های گوناگونی از قبیل: فرهنگ شهادت، فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل، فرهنگ طاغوت‌ستیزی و طاغوت‌زدایی، اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین و فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد، قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر و... است که این مؤلفه‏ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش و تاثیرات بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب است. (صحیفه امام، ج‏17، ص: 482) 

یکی از تاثیرات نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی، تاثیرگذاری در اهداف و انگیزه‏های انقلابیون است. هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و برپایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف» و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان، به عنوان «منکر» بود، که عیناً همان انگیزه و هدف امام حسین(ع) از قیام عاشورا بود که فرمود من برای اصلاح امت جدم و برای امر به معروف و نهی از منکر قیام کردم. از همین‏رو یکی از مهم‌ترین شعارهای انقلابیون، حسینی بودن نهضت و انقلاب اسلامی بود. 

تاثیر دیگر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی، اثرگذاری در حوزه رهبری انقلاب بود. حقیقت آن است که وجود رهبریِ حسین‏گونه امام‌خمینی(ره) یکی از مهم‌ترین تاثیرات نهضت حسینی در پیدایش انقلاب اسلامی به شمار می‏رود. انقلابیون ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ‏ناپذیری و روح حماسی امام حسین‌(ع) را در شخصیت امام خمینی(ره) متجلی دیدند و شرایطی که امام حسین(ع) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می‌‏کرد، در او ‏یافتند. (ن.ک. مطهري، نهضت‌های صد ساله اخیر،صص 119-121)

تاثیرگذاری دیگر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی، تاثیر بر شیوه مبارزه بود. کیفیت مبارزه و اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه‏جا را در دست دارد، با یک عده معدود، باید چه طور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت آموخته است» (صحیفه امام، ج17، ص56). همچنین با مروری بر مقاطع سرنوشت‏ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می‏شود که نقطه آغازین انقلاب، ایام عزاداری حسینی و با الهام از آموزه‏های نهضت عاشورا بود. به عنوان نمونه قیام 15 خرداد که نقطه عطفی برای انقلاب به شمار می‏رود. نمود این اثرپذیری را می‌توان در قیام 15 خرداد و سالگردهای آن مشاهده کرد. (صحیفه امام، ج16، ص290). هفدهم شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب است که تحت تاثیر نهضت حسینی و فرهنگ عاشورا شکل گرفت که آن را تکرار کربلا و شهدای آن را تکرار شهدای کربلا می‏دانند.(صحیفه امام، ج16، ص346)

تاثیر نهضت حسینی بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز تاثیری عمیق است. بر این اساس می‏توان انقلاب اسلامی را انقلابی حسینی الحدوث و البقاء دانست. حقيقت این است كه این انقلاب از حادثه عاشورا الهام گرفته و از برکات و رشحات آن به شمار رفته به ‏وسيله آن رهنمون شده است. رویکرد استکبارستیزی و مقاومت در مقابل جور که در روح جوانان ایرانی دمیده شده بود و باعث ایستایی و پیشرفت این انقلاب شد، همه و همه از برکات عاشوراست. (آیت‌الله خامنه‌ای، 12/7/1363؛ نیز ن.ک. صحیفه امام، ج17، ص439) بر این اساس بدیهی است که اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته است تداوم یابد، ناگزیر باید به همان فرهنگ توجه مستمر داشته باشد. روحیه شهادت‏طلبی، آزادگی و شرف، عزت نفس، مبارزه با ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطی از احکام اسلام و... در عرصه‏های مختلف و در ابعاد گوناگون همه باید به آموزه‏های نهضت امام‌حسین(ع) و فرهنگ عاشورا پایبند باشد (صحیفه امام، ج15، ص230 و 331)

نقش انقلاب اسلامی در تبیین نهضت امام‌حسین(ع) 

و گسترش فرهنگ حسینی

 پس از تبیین نقش نهضت حسینی در انقلاب اسلامی و پیروزی آن، اینک نوبت بررسی نقش انقلاب اسلامی در تبیین صحیح نهضت حسینی و نیز نقش آن در گسترش فرهنگ عاشورایی و حسینی رسیده است. نکته اساسی در تبیین نسبت بین انقلاب اسلامی و نهضت حسینی، این است که رابطه این دو با یکدیگر رابطه‏ای هم‏افزایانه است؛ بدین معنا که اولاً انقلاب اسلامی پرتوی و جلوه‏ای از جلوات نهضت حسینی بوده و این نهضت عامل اصلی پیرزوی انقلاب اسلامی است. (ن.ک. صحیفه نور، ج18، ص22؛ رهبر معظم انقلاب، 4/8/61) از سوی دیگر، با آغاز انقلاب اسلامی، رویکردی نوین به نهضت حسینی به وجود آمد و قیام امام حسین(ع) به صورت کاربردی و ملموس در اختیار انقلابیون قرار گرفت. برداشتی که شاید در طول تاریخ انجام نگرفته و سابقه نداشته است، چه اینکه اگر واقع شده بود، انقلاب اسلامی بایستی خیلی زودتر از این‌ها اتفاق می‏افتاد. (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، 9/8/57) محرم و مفاهیم آن تا قبل از انقلاب اسلامی کم معنا و خالی از محتوا بودند و با این انقلاب و پس از آن بود که این مفاهیم معنا گرفتند. (همو، 5/9/58)

 واقعیت آن است که غالباً در طول تاریخ نگاه‏ها و رویکردها به نهضت حسینی، رویکردی احساسی و عاطفی بوده است و تنها در تاریخ معاصر – خصوصاً در بستر انقلاب اسلامی- است که نوع نگاه به عاشورا از محدوده احساسات خارج شد و بدون اینکه از ارتباط عاطفی با این واقعه چیزی بکاهد، توفیق برقراری رابطه‏ای عقلانی با این حادثه را نیز از آن خود ساخته است. حتی در اوان انقلاب اسلامی نیز برخی روشنفکر‏نماها در صدد القای رویکردی صرفاً احساسی و عاطفی و سلب جنبه‏های دیگر از آن بودند، اما در برابر عظمت و شکوه تفسیر و رویکرد نوین انقلاب اسلامی به نهضت حسینی، کم‏رنگ شدند (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، حديث ولايت، ج2، ص7-8). 

بنیانگذار انقلاب اسلامی‌، با درک و بینش متفاوتی که در حوزه فهم دین و به تبع آن فقه سیاسی و مقولات سیاسی داشت، مسائل را به صورت متمايزي نسبت به فقهاي پيش از خود مورد توجه قرار داد. ایشان با تغییر رویکرد بنیادین به نهضت حسینی و نفی رویکردهای تقلیل‏گرایانه و گاه غلط و ناقص به نهضت حسینی، جملگی معارف، شعارها و نمادهای مرتبط با آن را نیز با همان رویکرد تبیین می‏نماید. (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، حديث ولايت، ج2، ص 10-11)

در منطق امام خمینی، جهات مختلف عاطفی، سیاسی و مکتبی عاشورا پیوند خورده و به میزان اهمیت و جایگاه هر یک توجه شده و دردمندانه کسانی که گرفتار تفسیرها و برداشت‏های یک بعدی شده‏اند مورد انتقاد قرار گرفته‏اند. ایشان بر این باورند کل نهضت و حرکات و سکنات امام‌حسین(ع) در فرآیند آن سیاسی بود؛ به گونه‏ای که نمودار و جلوه اسلام سیاسی قلمداد شده و حفظ و احیای آن نهضت مقدس، عملی عبادی- سیاسی به شمار می‏رود (صحیفه امام، ج18، ص177؛ ج13، ص327؛ آیت‌الله خامنه‏ای، 20/8/92). بر همین اساس ایشان با اعتقاد به اينكه زندگي سيد‌الشهدا‌(ع) و دیگر معصومین و انبیاء الهی از آدم تا خاتم، بر مبنای مقابله با حکومت جور و تشکیل حکومت عدل بوده است، جرقه انقلاب اسلامی را زده و به مصاف رژیم جائر پهلوی رفته است (ن.ک. صحيفه نور، ج20، ص191). بدينسان بود كه در پرتو آغاز انقلاب اسلامی درهاي جديدي در تحليل صحيح و بهره‌بري كامل و اساسي از نهضت حسینی گشوده شد و تکلیف‏مداری قیام عاشورا را سرمشق و الگوي انقلاب اسلامي قرار داد. (صحیفه نور، ج 4، ص 16) از همین‏رو حضرت امام، تقيه، امر به معروف و نهي از منكر، جهاد و شهادت را به صورت متفاوتي با فقهاي قبلي تفسير كرد و با توجه به ربط وثيقي كه بين اين چهار مقوله برقرار مي‌ کرد، هنگامي كه شهادت امام حسين و عاشورا و كربلا و عبارت «كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا» را در نظر مي‌گرفت، تفسيري از نهضت حسینی به دست مي‌داد كه مي‌توانست كنش انقلابي عليه رژيم پهلوي را برانگيزاند.

 نمونه دیگر شعار پیروزی خون بر شمشیر در ماه محرم است. تفسیری که امام از این مهم ارائه می‏دهد و از آن بهره می‏گیرد، تفسیری عظیم، عجیب و تاریخی است که اثر اساسی در تبیین حقیقت نهضت حسینی داشته و در روند پیروزی انقلاب اسلامی نیز اثری معتنابه داشته است. (رهبر معظم انقلاب، 21/9/1390)

 قلمدادِ امر به معروف و نهی از منکر به عنوان هدف امام حسین(ع) یکی از نشانه‏های اصیل رویکرد نوین به نهضت حسینی است. به بیان دیگر با پذیرفتن امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک هدف سیاسی برای قیام امام، قدم بلندی در تبیین نوین و سیاسی از آن برداشته‏ایم. این هدف، ما را به این جهت رهنمون می‏کند که کربلا را صرفاً به عنوان یک قضیه شخصی در نظر نگیریم. به سخن دیگر، اگر قرار شد که تمام ماجرا در یک آگاهی پیشین با یک دستور ویژه در رفتن به سوی شهادت خاتمه یابد، گرچه ممکن است به ظاهر منزلت امام از لحاظ معنوی بالاتر رفته باشد، اما به همان مقدار بعد سیاسی قضیه محدود می‏شود. (حماسه حسینی، ج3، صص 86 -84)

علاوه‌بر تبیین صحیح نهضت حسینی در پرتو انقلاب اسلامی، در حوزه گسترش فرهنگ حسینی و عاشورائی نیز سهم به‌سزایی متوجه انقلاب اسلامی است. در واقع همین رویکرد نوین و تبیین فلسفه صحیح نهضت حسینی در انقلاب اسلامی، مهم‌ترین عامل در گسترش فرهنگ حسینی بوده است (ن.ک. رهبر معظم انقلاب، 9/8/57). زنده نگاه داشتن نهضت حسینی یکی از فرائض اصلی انقلاب اسلامی است و از لحاظ اهمیت، احیای نهضت حسینی، همطراز با اقامه نماز تلقی می‌شود! فلسفه وجودی انقلاب اسلامی، احیای شعائر اسلامی است و زنده نگاه داشتن نهضت حسینی نیز از جمله بنیادی‏ترین شعائر اسلامی و شیعی است و در زمره مهم‌ترین اعمال سیاسی و عبادی قرار دارد. (صحیفه امام، ج13، ص327)