قزاقستان کشوری است که از نظر وسعت جز ده کشور بزرگ جهان  می‌باشد و در سواحل شمال شرقی دریای خزر در خاک قزاقستان قرار گرفته است و همچنین  به کشور اقوام و ملل شهره است. در آنجا 120 قوم مختلف اعم از ترکان قزاقی، روسی، ترکان ازبکی، آلمانی، تاتار و اویغورها... وجود دارند که با آرامش در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند  و زبان‌های رایج کشور به‌عنوان زبان‌های محلی و منطقه‌ای مورد حمایت دولت است و زبان و ادبیات هر منطقه در کنار زبان قزاقی تدریس و مورد استفاده قرار می‌گیرد. قزاقستان با اکثریت ترکان قزاق هویت ترکی قزاقی را به‌عنوان هویت ملی پذیرفته است. طبق آمار سال 2021 شمار جمعیت قزاقستان 19194656 نفر بود.

قزاق‌ها از حیث نژادی، از اقوام ترک به‌شمار می‌آیند و زبان قزاق‌ها از لهجه‌های شاخه زبان و ادبیات ترکی اورال- آلتایی است که ریشه در زبان و ادبیات خاقانی/ جغتائی دارد.

با فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری قزاقستان در سال 1991 میلادی، جمهوری اسلامی ایران جزو کشورهایی بود که استقلال قزاقستان را به‌رسمیت شناخت و دو کشور روابط فرهنگی، تجاری و سیاسی خود را آغاز کردند.

در پی این استقلال، دو کشور بر اساس روابط دیرینه فرهنگی خود تصمیم به امضای موافقت‌نامه فرهنگی گرفتند. این موافقت‌نامه در 28 فروردین 1372 برابر با 17‌آوریل 1993 تحقق یافت و با امضای این موافقت‌نامه بود که مرکز فرهنگی ایران در شهر آلماتی پایتخت سابق قزاقستان تاسیس شد. از آن زمان شاهد فعالیت‌های متنوع فرهنگی شامل تأسیس کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاه‌های الفارابی، آبلای خان و اوراسیا هستیم. اعزام اساتید ایرانی برای تدریس در کرسی‌های مذکور، تأسیس اتاق‌های ایران در دانشگاه‌های فوق، اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان قزاق برای تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در ایران، همچنین، برگزاری سمینارهای علمی مشترک، تبادل هیئت‌های علمی دو کشور برای آشنایی بیش از پیش با یکدیگر، شرکت هنرمندان ایرانی در جشنواره‌های هنری قزاقستان، آموزش کارشناسان کتابخانه ملی قزاقستان در امور ترمیم نسخ خطی، برگزاری میزگرد و کنفرانس در معرفی ‌اندیشمندان و متفکرین دو کشور، تألیف فرهنگ لغت فارسی ـ قزاقی، سفر رؤسای دانشگاه‌های دو کشور، خواهرخواندگی شهرهای اراک و کاراگاندا، شهرهای گلستان و آکتائو، شهرهای تبریز و چیمکنت، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در دبیرخانه گفت‌وگوی ادیان و تمدن‌ها در پایتخت قزاقستان و شرکت در کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی هر سه سال یک بار از دیگر اقدامات فرهنگی بین دو کشور می‌باشد.

قزاقستان بلافاصله پس از استقلال با یک جریان مهم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی رو‌به‌رو شد. این سه جریان شامل«احیای هویت ملی بر پایه قومیت غالب قزاقی»، « غربگرایی» و «اسلام‌گرایی» بود.

بنیه آهنین نظام کمونیستی، اجازه تعامل با جهان خارج به‌ویژه جهان غرب و جهان اسلام را نمی‌داد ولی مردم قزاق هم آشنا به عقبه تاریخی و اسلامی- مذهبی با گرایش‌های مختلف بوده و این مسبب سازماندهی نظام سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در جهت جریان‌های سه‌گانه هویت ملی‌گرایی، هویت اسلامی و غرب‌گرایی به‌صورت طبیعی امکان حضور و ظهور یافت. و بر این اساس در جهت احیای هویت قزاقی، زبان قزاقی را به‌عنوان زبان رسمی اتخاذ نمودند.

احیای ادبیات و تاریخ و فلسفه قزاقی، تألیف کتاب‌های ادبی و تاریخی زیر نظر فرهنگستان علوم قزاقستان، احیای آداب و رسوم ملی، برگزاری مراسم‌هایی همچون جشن نوروز‌، برپا داشتن یورت‌های سفید قزاقی است.

 یکی از مهم‌ترین ریشه‌های فرهنگی ایران و قزاقستان ریشه‌های تاریخی عمیق و پیوندهای دینی و ملی می‌باشد. داستان «کسیک باش» که نوعی مقتل شمرده می‌شود و در مورد فداکاری‌، قهرمانی و از جان‌گذشتگی شاه مردان حضرت علی‌(ع) می‌باشد که در قزاقستان مشهور عام و خاص است، نمونه‌ای از ده‌ها بلکه صدها اثر ادبی، فرهنگی، تاریخی و بدیعی است که می‌تواند از جوانب مختلف مورد ارزیابی قرار بگیرد. همچنین پیشینه و فرهنگ دو ملت را می‌توان از طریق دانشمندان، شهدا، مظاهر ملی، آداب و رسوم، زبان و ادبیات ترکی بررسی و ادراک نمود. ایران و دولت‌های آسیای میانه ‌اشتراکات فرهنگی بسیاری دارند به‌خصوص زبان و ادب ترکی ایرانی و آسیای میانه که می‌تواند فعالیت مشترک طرفین برای استمرار و گسترش مناسبات فی‌مابین باشد.‌ اشتراکات فرهنگی و ادبی ترکی فی مابین ایران و آسیای میانه زبان و ادب ترکی جغتایی نمونه‌ای از این گنجینه ادبی فرهنگی و تمدنی است.

خواجه احمد یسوی و فارابی دو شخصیت بزرگ تاریخی مورد توجه هر دو ملت می‌باشند. خواجه احمد یسوی از جمله شاگردان بزرگ مکتب خواجگان است که بنیانگذار آن خواجه ابو یوسف همدانی در سمرقند بود و به قول عطار نیشابوری در منطق الطیر، خواجه احمد یسوی «پیر ترکستان» و فارابی و دیگر ‌اندیشمندان مورد نظر را بی‌شک می‌توان از نشانه‌های مهم ‌اشتراکات فرهنگی دو کشور و ملت قلمداد نمود. همچنین فارابی در کتب الحروف به بررسی مقایسه‌ای زبان‌های فارسی، عربی و یونانی می‌پردازد. چرا؟ چون زبان فارسی را در کنار زبان و ادب ترکی و عربی جزء  گنجینه ادبی، فرهنگی و تمدنی خود می‌داند.

زبان مکتوب و رایج جهان اسلام و امت اسلامی در قرن‌های متمادی ترکی شرقی/خاقانی-جغتائی و غربی/آذربایجانی-قزلباشیه-عثمانی، عربی و فارسی بود. آبای شاعر و مصلح بزرگ قزاقستان به شعرای فارسی‌گوی جهان من‌جمله حافظ‌، سعدی عشق وافری داشته‌اند.

اگر امروز نیم‌نگاهی به معماری اسلامی شمال غرب جمهوری خلق چین، هندوستان، آسیای میانه، قفقاز، آناتولی، دشت قبچاق، بالکان و شمال آفریقا داشته باشیم به وضوح ‌اشتراکات بطنی و صلبی فی‌مابین این اقوام از لحاظ فرهنگی را خواهیم دید. به‌عنوان مثال مقبره خواجه احمد یسوی پیر ترکستان در قزاقستان نمونه‌ای از صدها نماد تاریخی و ادبی و فرهنگی و معماری این اقوام برادر و دوست می‌باشد.

از دیگر‌اشتراکات فرهنگی ایران و قزاقستان، قزاق‌های ایرانی مقیم خراسان و ایرانیان ترک‌تبار مقیم قزاقستان می‌باشد که باید در مناسبات فرهنگی مورد استفاده بهینه قرار گیرد.

 اقتصاد قزاقستان

 علاوه ‌بر توجه به ‌اشتراکات فرهنگی، شایسته است ظرفیت‌ها و بسترهای موجود برای همکاری‌های اقتصادی و علمی میان دو کشور هم هرچند کوتاه مروری داشته باشیم.

اقتصاد کشور قزاقستان تا حد زیادی وابسته به بخش کشاورزی است. بیشترین میزان تولید ناخالص داخلی و همین‌طور درآمد سرانه را در بین جمهوری‌های تازه استقلال یافته دارد. قزاقستان رتبه سوم در دنیا در منگنز و همین‌طور رتبه چهارم در تولید مس را دارد. در زمینه زغال‌سنگ و آهن و طلا در بین ۱۰ کشور برتر دنیا قرار گرفته است. دارای یازدهمین منبع بزرگ در نفت و گاز طبیعی است. صنعت کشور بسیار غنی است. کشف و استخراج نفت در بخش‌های غربی این کشور قرار گرفته و رشد اقتصادی نسبتا بالایی دارد. نفت و گاز و زغال‌سنگ و همین‌طور نیکل و مس از عمده‌ترین ذخایر کشور قزاقستان محسوب می‌شود و این کشور محصولات صادراتی وسیعی را در نظر گرفته است و میزان صادرات این کشور به آلمان و روسیه و چین و ایتالیا نیز بیشتر از سایر کشورها است. بیشترین محصولات وارداتی به این کشور نیز از کشورهای روسیه و چین و آلمان است.

حفظ ثبات اقتصاد کلان در این کشور ارزش خوبی را در بر دارد و به‌طور کلی کشور قزاقستان چشم‌اندازهای اقتصادی دقیقی در این زمینه را شکل داده است. نرخ بیکاری در کشور قزاقستان به‌طور کلی در طول دوره‌های مختلف متغیر اعلام شده است اما بیشترین میزان آن ۴ درصد بوده است و این رقم نشان می‌دهد که کسب و کار در این کشور وضعیت خوبی دارد و نرخ بیکاری نیز در وضعیت کنترل شده قرار گرفته است.

طبق داده‌های معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه کشورمان در مورد قزاقستان؛ ثبات اقتصادی این کشور نسبتا متکی به بخش صنعتی آن است. به‌طور مشخص از سال 2010 تا پایان سال 2019 دو برنامه 5 ساله در بخش صنعت قزاقستان تدوین و به مرحله اجرا گذاشته شده است. در نیمه اول اجرای برنامه صنعتی شدن بین سال‌های 2010 تا پایان 2014 علاوه‌بر اصلاح قوانین گذشته سه قانون جدید هم تدوین شد که مربوط به ابتکاراتی برای مناطق ویژه اقتصادی، بهره‌وری انرژی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی بود. در همین برهه توسعه زیرساخت‌ها هم جزیی از برنامه صنعتی شدن بود. در این دوره حدود 

4 هزار کیلومتر راه و 1700 کیلومتر راه‌آهن احداث و نو‌سازی شد. در پایان سال 2019 اجرای برنامه پنج ساله دوم صنعتی به پایان رسید. در این مدت، یک پایگاه تولیدی جدید در قزاقستان راه‌اندازی شد که امکان تضمین ‌اشتغال مولد و ثبات اقتصادی در مناطق این کشور را فراهم کرد.

طبق گفته وزیر صنعت و توسعه زیرساخت‌های قزاقستان، بین سال‌های 2015 تا 2019  تعداد پروژه‌های صنعتی اجرا شده 556 پروژه بوده است. در مجموع در یک دوره ده ساله اجرای برنامه صنعتی شدن، حدود 1300 پروژه صنعتی اجرا و بیش از 200 هزار شغل ایجاد شده است. مقام‌های قزاق این موضوع را در جهت توسعه کشور و تغییر وضعیت قزاقستان از اتکای بر مواد خام به استقلال اقتصادی کشور مثبت ارزیابی کرده‌اند.

در این دوره صنایع تولیدی حدود 18 میلیارد دلار سرمایه مستقیم خارجی را جذب کردند. این مقدار حدود سه برابر مبلغی است که در دوره 5 سال قبلی یعنی طی سال‌های 2005 تا 2009 جذب شده بود. بدین ترتیب 14 درصد مجموع سرمایه خارجی جذب بخش صنعت شد درحالی‌که در دوره 5 ساله قبلی این رقم 7 درصد مجموع سرمایه خارجی جذب شده در قزاقستان بود.

در سال 2020 آمار کالاهای فرآوری شده 23 درصد و آمار کالاهای تمام شده 20 درصد صادرات(صرفنظر از منابع اولیه) بوده است. ارزش این کالاها به 3.4 میلیارد دلار رسیده است. در کل ارزش صادرات بخش صنعت در دوره 2010 تا پایان 2019 حدود 70 میلیارد دلار بوده است.

طبق گفته وزیر صنعت و زیرساخت قزاقستان از میان شرکت‌های فراملیتی که در رده اول جهانی مشغول به‌کار هستند‌، تعداد 28 شرکت در قزاقستان مشغول به‌کار شده‌اند. براساس اظهارات وزیر یاد شده در دوره 2014 تا 2019 برنامه‌های بخش صنعت به میزان 77 درصد تحقق یافته است و بنابراین موفقیت‌آمیز بوده است.

طبق برنامه قرار است مرحله سوم صنعتی شدن با هدف «توسعه» پروژه‌های صادرات محور انجام شود. در پنج سال آینده، توجه دولت و اقدامات حمایتی دولت بر‌اشباع بازار داخلی با محصولات با کیفیت متمرکز خواهد شد. ساخت ماشین آلات مختلف، قطعه‌‌سازی، جرثقیل و آسانسور، توربین‌های بادی‌، اتوبوس و تجهیزات مرتبط با آن، پنل‌های خورشیدی، ابزارآلات، سیم و کابل از جمله محصولاتی است که برای سال‌های مرحله سوم برنامه‌ریزی شده است. در دوره جدید برنامه‌های صنعتی در قزاقستان، هدف دولت این کشور آن است که بر فناوری‌های دیجیتال متمرکز شود.

در راستای ورود به مرحله سوم، در سال 2017، تولید خودروهای برقی در قزاقستان آغاز شده است و  این کشور همه پیش‌نیازهای لازم برای توسعه ساخت وسایل نقلیه برقی را ایجاد کرده است. 

به‌طور کلی، بر اساس شاخص‌های برنامه صنعتی‌‌سازی پنج ساله سوم، تا سال 2025،  حجم صادرات طبق برنامه‌ریزی تقریباً باید دو برابر شود و بهره‌وری واقعی نیروی کار و سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت 1.6 برابر افزایش یابد. 

با این حال کمبود متخصصان واجد شرایط، اجرای با کیفیت برنامه‌ها را در بخش صنعتی مختل می‌کند. براساس یک نظرسنجی صورت گرفته از مدیران 60 شرکت در قزاقستان، بیش از 90 درصد از آنها کمبود پرسنل واجد شرایط را مشکل اصلی مسائل نوظهور تولید عنوان کرده‌اند.

در ساختار صنایع هم تغییراتی ایجاد شده است. به‌طوریکه افزون بر صنایع فلزی و غذایی که به‌طور سنتی قوی بودند، بخش ماشین‌‌سازی و پالایش هم رشد قابل توجهی پیدا کرد. بخش ماشین‌آلات تقریباً سه برابر شد. به‌ویژه تولید تجهیزات راه آهن 26 برابر و تولید خودرو 10 برابر شد. صنایع مرتبط با راه آهن در آکتوبه و تولید ماشین آلات مربوط به بخش معدن در کارگاندا توسعه قابل توجهی پیدا کرد. 28 بخش صنعتی جدید از جمله هوافضا ایجاد شد که در این بخش‌ها بیش از 500 نوع محصول جدید که پیش از آن در قزاقستان تولید نمی‌شدند، به خط تولید اضافه شدند.

تولید صنعتی  از سال 2010 تا 2020 مبلغ 7.8 تریلیون تنگه (حدود 18 میلیارد دلار) سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت جذب کرده است. در نتیجه، تولید حدود 500 نوع محصول جدید که قبلاً در قزاقستان تولید نشده بود، انجام شد. این محصولات از جمله شامل اتومبیل و کامیون‌، اتوبوس‌، لکوموتیوهای الکتریکی، تجهیزات ‌اشعه ایکس، ترانسفورماتور و دارو می‌شود. در این مدت همچنین حجم تولید محصولات قابل رقابت قزاقستان نظیر مس، باتری، نوشیدنی، شیرینی در بازارهای خارجی افزایش یافته است.

فرصت‌های همکاری میان ایران و قزاقستان

ایران و قزاقستان به‌عنوان دو کشور دوست و برادر می‌توانند در پنج زمینه فرهنگی، اقتصادی، ترانزیتی، علمی و همسانی ژنتیکی فعالیت مشترک داشته باشند:

اولاً؛ بنا به ‌اشتراکات فرهنگی دو کشور می‌توان فعالیت‌های فرهنگی را بسط و گسترش داد خصوصا در زمینه مبادلات فرهنگی اعم از نشر، انتشارات کتب تاریخی، ادبی و ادبیات مدرن به زبان‌های ترکی (اعم از قزاقی و...) و فارسی در دو کشور و با برگزاری سمپوزیوم، سمینار و کنفرانس توسط اساتید و پیشکسوتان طرفین با عناوین مختلف در دانشگاه‌ها و مجامع علمی دو کشور روابط فی‌مابین را  می‌توان از لحاظ کم و کیفی ارتقا داد.

جالب است در مورد‌اشتراکات فرهنگی دو منطقه جغرافی ایران و آسیای میانه به‌خصوص قزاقستان نظری به سخنان محقق ارجمند قزاقی جناب آقای زکریا ژانداربگ زامان خان اوغلو داشته باشیم. ایشان در کتاب خود به‌عنوان «جایگاه خواجه احمد یسوی در تاریخ جهان ترک» می‌گوید: تا اوایل قرن هجده میلادی نقش فرهنگی و تمدنی خراسان و عموما ایران در این منطقه تعیین‌کننده بود تا جایی که در ایام عید نوروز شالی که از خراسان می‌آوردند به سماوری که از مسکو وارد منطقه قزاقستان و عموما آسیای میانه می‌شد ارجحیت کامل داشت. چیزی که از خراسان و ایران وارد منطقه می‌شد به‌عنوان تبرک موجب خوشحالی افراد می‌شد. اما متاسفانه امروز آن‌قدر به‌هم بیگانه شدند که بر اساس افسانه‌های هرودوت و گزنفون فیلم می‌سازند و یکی را به‌عنوان وارث تومروس سکایی و آن یکی را به‌عنوان وارث کوروش به تصویر می‌کشند. این در حالی است که صد سال پیش یک فرد ایرانی، شرقی و عموماً جهان ترک و عجم با نام کوروش در تواریخ اسلامی ذکر شده باشد پیدا نمی‌کنیم.

ثانیاً؛ همکاری اقتصادی ایران و قزاقستان اساساً در زمینه‌های انرژی، کشاورزی و حوزه‌های مختلف صنعتی پیامد خوبی خواهد داشت. خرید غلات ایران از قزاقستان و ایجاد صادرات و واردات  صنعتی ایران به قزاقستان  و بالعکس پروژه‌ای است که می‌تواند برای هر دو طرف منافع سرشاری را در پی داشته باشد. ایران توسعه و پیشرفت خوبی در حوزه صنعتی اعم از ماشین آلات کشاورزی، صنعتی، ایران خودرو‌، حوزه دفاعی و به‌خصوص صنعت لوازم خانگی که می‌تواند مایحتاج صنعتی برادران قزاقی را برآورده کند و متقابلاً در صنعتی شدن طرفین در این موارد همکاری و همیاری لازمه را داشته باشند.

ثالثاً؛ خط ترانزیتی چین «یک کمربند، یک راه» و یا همان «راه ابریشم تاریخی» از مسیر قزاقستان، ترکمنستان و ایران می‌گذرد که می‌تواند برای هر دو طرف منافع اقتصادی و سیاسی و ژئوپلیتیکی داشته باشد. نیازی به عبور از زیر دریای خزر هم نیست. در مسیر چین، قزاقستان، ترکمنستان ایران و از جنوب ایران به خلیج‌فارس به آب‌های آزاد و از غرب ایران به دو طریق ترکیه و اروپا و یا عراق و سوریه وارد اروپا و بالعکس شود. ایران و قزاقستان به‌عنوان دو دولت دوست و برادر می‌توانند از مسیر ترانزیتی دریایی (از دریای خزر به خلیج‌فارس و بالعکس) و ریلی و زمینی شرق و غرب و کریدور شمال-جنوب  ایران، هند و روسیه در نقل و انتقالات کالا و انرژی در سطح منطقه و به‌مراتب در جهان نقش منحصر به فردی داشته باشند.

در این مورد طبق اخبار منتشر شده، کشور دوست و برادر ترکمنستان به‌صورت رسمی اعلام کرده که به  کریدور شمال-جنوب روسیه، ایران و هند می‌پیوندد. در این حال با این توافق در کنار موافقت روسیه با قزاقستان و ان‌شاءلله با امضای توافقنامه آتی میان ایران و هندوستان و قزاقستان این مسیر شرقی دریای‌ خزر کریدور شمال به جنوب رسما وارد فاز عملیاتی می‌شود که برای ارتقای مناسبات طرفین در منطقه اهمیت بیشتری دارد که باید به جد ادامه داشته باشد. از طرفی ایران می‌تواند با جلب سرمایه و یا با تعریف یک فعالیت مشترک با دولت‌های قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان طرح اتصال دریای خزر به خلیج‌فارس را اجرایی کند. این طرح از سال 1376 روی میز مانده است که می‌توان با همکاری دولت‌های برادر به فاز عملیاتی رساند. احداث کانال آبی غربی، عبور از البرز و زاگرس بهترین گزینه برای اتصال آبی خزر به خلیج ‌فارس است که می‌توان با همکاری و همیاری دولت‌های دوست و برادر مذکور به فاز عملیاتی رساند.

رابعاً؛ همکاری علمی ایران و قزاقستان برای ارتقای مناسبات طرفین و توسعه و پیشرفت دوسویه تاثیر به‌سزائی می‌تواند داشته باشد. قزاق‌ها از دوره اتحاد جماهیر شوروی پیشرفت خوبی در زمینه فناوری‌های هسته‌ای داشتند که می‌تواند در مسیر فن‌آوری هسته‌ای ایران همیاری و همکاری داشته باشند. ایران نیز به هر حال در حوزه‌های مختلف علمی و فناوری خصوصاً در زمینه نانوتکنولوژی، صنایع پزشکی، صنایع دفاعی پیشرفت نسبتاً خوبی داشت که می‌تواند در این زمینه و حتی در حوزه هوش مصنوعی با برادران قزاقی همیاری و همکاری لازم را داشته باشد.

خامساً؛ همسانی ژنتیکی میان برادران قزاقی و ایرانی که شاید غیرمترقبه باشد. اما جالب است بدانیم، محققین و مورخین و باستان‌شناسان و متخصصین ژنتیکی برادران قزاقی طی تحقیقات علمی از یک واقعیت تاریخی پرده برداشتند که قوم قزاق و قرقیز از لحاظ تیپولوژی ریشه ایرانی و مدیترانه‌ای دارند. چشم بادامی بودن قزاق‌ها و قرقیزها و دیگر اقوام ترک در آسیای میانه نسبت اختلاط ژنتیکی آنها با چینی‌ها است. البته باید متذکر شوم که محققین قزاقی این اختلاط ژنتیکی را به مغول‌ها نسبت می‌دهند. اما در واقعیت به نظر نگارنده، چشم بادامی بودن مغول‌ها نیز نسبت اختلاط آنها با چینی‌ها است. به دیگر سخن با این یافته‌های علم ژنتیکی فرضیه موهوم و پوچ و غیرعلمی و کاملا سیاسی «چشم بادامی بودن ترکان» مردود شمرده می‌شود و خوانندگان می‌توانند مجموعه 6 جلدی فصلنامه علمی و تحقیقی و اجتماعی «سلجوق» در مورد فرضیه چشم بادامی بودن ترکان و چرایی به‌تصویر کشیدن صورت چینی با چشمان بادامی در مینیاتورهای اسلامی را مطالعه فرمایند. ترکان در واقع چشم‌بادامی نبودند. تیپ و صورت اصیل ترکی، همان تیپ ایرانی است. 

ضمناً قدیمی‌ترین اقوام ساکن ایران توه/توک/تود رایج در گویش مناطق آذربایجان که مشدد آن تُرک/تورک و تات است. ترک و تات از یک ریشه‌اند. فرق فیمابین آن دو قوم، طرز زیستی و معیشتی و اجتماعی است. آنکه کوچرو است تُرک و آن‌که یکجانشین است تات محسوب می‌شود.